Praat achteraf: de herten van Lucas Cranach in Bozar

Weer worden de rendieren met een grote luchtbrug uit Lapland overgevlogen, en we zitten er niet op te wachten. Geweide dieren moeten namelijk onverwachts opduiken.

De eerste hertachtige die onverwachts in mijn gezichtsveld opdook, was een eland. Een Amerikaans kortverhaal dat ik helaas niet meer kan terugvinden, draaide rond een scène waarin dat dier plots pontificaal op de weg verscheen, vlak voor de auto van het hoofdpersonage.

Een paar jaar later gebeurde precies hetzelfde in het boek Schaduwkind van de Nederlander P.F. Thomése. De ik-verteller trekt het bos in, komt "terecht in de wereld van voor het verlies" en treft daar een hert. "Het stond stiller dan de bomen rondom (...), keek mij aan met bedauwde ogen en ik keek terug. Vertrouw mij, zeiden mijn ogen: mijn handen, mijn voeten, het behoort allemaal tot het bos. Maar het hert geloofde me niet." En in de film The Queen van Stephen Frears is het de belaagde koningin die in een cruciale scène oog in oog komt te staan met een majestatisch edelhert, waarmee ze zich identificeert.

Vorig jaar dan mocht ik in Gent beeldend kunstenaar Berlinde De Bruyckere interviewen. Bij wijze van cadeautje had ik mijn dubbel exemplaar van het boek van Thomése meegenomen. Het was het enige waardevolle dat ik zo meteen in mijn buurt had liggen. Aan het hert had ik niet meer gedacht tot ik de poort van De Bruyckeres atelier opende. Voor mij lagen een aantal hertengeweien op de grond die De Bruyckere wilde gebruiken voor een nieuwe reeks werken. Het interview dat volgde, ging over De Bruyckeres inspiratiebronnen. Een daarvan is de Duitse schilder Lucas Cranach. We hebben het er toen niet over gehad, maar Cranach is een schilder van herten.

Ik ben Cranachs herten nu gaan opzoeken in Bozar. Er staan er verschillende op de prenten en panelen met hertenjachten die de allure van Cranachs vorstelijke opdrachtgevers moeten illustreren. In tegenstelling tot de 'moderne' herten bij Thomése en Frears zijn die van Cranach helemaal niet groots en ontzagwekkend. Het zijn kleine rennende diertjes waarvan het gewei in de nek ligt, zoals de oren van angstige honden. Iets anders zijn de herten op Cranachs schilderijen van Adam en Eva of Apollo en Diana (beeld rechts). Die zijn groter en hebben zich als trouwe huisdieren bij de naakte figuren neergevlijd.

Op de tentoonstelling wordt over die herten niets gezegd, maar ze vergroten duidelijk de aantrekkingskracht van Cranachs sterkste werken: die waarin bomen en bossen voor een intens, 'heimlich' decor zorgen.

Rest de vraag wat die herten ons te vertellen hebben. Misschien liggen de zaken wel heel eenvoudig en verbeeldt onze relatie met het hert onze relatie met de natuur. Als we in de blik van zo'n hert angst menen te ontwaren, dan is dat waarschijnlijk niet onterecht. Cranachs jachttaferelen tonen trots hoe cultuur die herten klein kan krijgen. Maar tegelijk weten we ook beter: de natuur zelf krijgen we niet klein. Haar onverschilligheid ten aanzien van ons is absoluut en meedogenloos. Dat wij dus ook een oproep menen te ontwaren in de blik van het hert, is daarom helaas te wijten aan projectie. Projectie die wel een diepgewortelde wensdroom zal verraden naar harmonie met de prehistorische natuur, naar de harmonie van het paradijs waarin het hert nog aan onze zijde zat, naar 'de wereld van voor het verlies'.

Ondertussen heeft Berlinde De Bruyckere haar werken gemaakt. De reeks heet 'Romeu my deer' (beeld links) en toont gekleurde wassen afgietsels van geweien die afgezaagd, afgestroopt, bebloed en in elkaar verstrengeld aan een muur hangen. In de context van hierboven is het haast ongelooflijk dat in deze gruwelijk ogende werken troost te vinden is. Wellicht zit die troost in de in zichzelf gekeerde verstrengeling van die vertrouwde vormen. Maar als variant op de traditionele triomfantelijke jachttrofeeën boven de deur kan dit tellen. De Bruyckere toont hier voor mij hoe ook het hert waarvan we even de blik hoopten te kunnen kruisen, ondertussen aan flarden is geschoten, en definitief tot een museumstuk gemaakt