Visionair 'Molenbeeks' oorlogsdrama uit 1914 opnieuw vertoond

Op het toppunt van zijn carrière realiseerde cineast Alfred Machin in de Studio Pathé in Sint-Jans-Molenbeek de stomme langspeelfilm ‘Maudite soit la guerre’. In vele opzichten blijft het een profetische vliegeniersfilm aan de vooravond van WO I. Luchtaanvallen waren op dat moment nog visionair, maar tijdens de oorlog zijn sommige van de stuntpiloten van Machin effectief in het leger gestorven. De geverfde film is een restauratiesnufje van het Belgisch Filmarchief en wordt nu in Brussel op twee locaties vertoond met (andere) live muziek.

O ngetwijfeld is het in Brussel ontstane en ook grotendeels gefilmde Vervloekt zij den oorlog (1914) de mooiste prent om de huisdrama’s van de Grote Oorlog te beleven. Al gaat het om een liefdesfilm met patriottisch karakter en een volledig verzonnen oorlogsverhaal tussen twee fictieve landen. De maker is een illustere pionier van de Belgische cinematografie: regisseur Alfred Machin (1877-1929). Aan Machin wordt de opstart van de filmindustrie in ons land toegeschreven, anno begin vorige eeuw. Zijn werk in de filmwereld zou voorgoed uit de herinnering zijn verdwenen, mocht Brussels filmtheoreticus Eric de Kuyper in 1995 geen monografie over Machin - met ruim 150 filmtitels - hebben geschreven. Waarom is Machin dan vergeten? Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog wordt de Fransman Machin, die vooral zijn Brusselse films op de kaart zette, opgeroepen door zijn thuisland, Frankrijk. Hij moet in het Franse leger de veldverslaggeving filmen, en reist af. Nadien keert hij nooit meer terug naar Brussel. Mogelijk ook daardoor hinkt onze hele filmindustrie vijftig jaar achterop, tot de ‘overheidssteun’ van de jaren ‘60. Bovendien heeft Machin na de Grote Oorlog in Nice nooit meer de succesfilms kunnen maken die hij eerst in Parijs, dan in Volendam (Nederland) en uiteindelijk bij het Molenbeekse Karreveldkasteel (waar zijn studio was) heeft gedraaid.

Niet vertoond
De langspeelfilm Vervloekt zij den oorlog mag als zijn Belgische kroonproductie worden gezien. Maar amper twee maanden na de realisatie start de Grote Oorlog. Frankrijk censureert de film, en ook in België wordt hij niet vertoond. Mogelijk was de prent te inventief, want de oorlogsvoering in de lucht zoals Machin die uitvond voor deze film, was ongezien - vliegtuigen dienden voor de post, verkenning en cartografie. Machin liep als het ware de technieken voorop, die in 14-18 werden toegepast. De bewaarde Hollandse filmkopij, in kleur maar onvolledig en van slechte kwaliteit, en de volledige maar gehavende versie uit het Belgisch Filmarchief zijn nu dankzij Cinematek hoogtechnisch gerestaureerd en gedigitaliseerd tot één kopij met Nederlandse ondertitels. “Pathé had de intentie om de Brusselse oorlogsromance op wereldschaal uit te brengen,” weet filmconservator Bruno Mestdagh van Cinematek. “Maar de profetische, pacifistische 28 mm-productie was geen lang leven beschoren. Meteen censureerde de Franse overheid de film, als te beladen en niet patriottistisch genoeg. Enkel in het neutraal gebleven Nederland was hij, met groot succes, te zien in de jaren 1914-1918.”

Als Machin in 1912 in Brussel strandt, heeft hij al naam gemaakt voor zijn werkgever Pathé Frères in Parijs (Vincennes). Als dertigjarige regisseur uit het Frans-Vlaamse Blendecques recruteerde Pathé hem voor unieke opdrachten. Tot tweemaal toe reist Machin naar Afrika, waar hij exotische opnames van de fauna en het lokale leven draait. Hij kende het continent al van zijn legerdienst. Van zijn eerste reis van twaalf maanden van Caïro (Nijl) tot het Victoriameer houdt hij slechts twintig films over, de rest overleefde het tropische weer niet. Hij draait er vooral jachtopnames: Chasse à l’hippopotame sur le Nil Bleu (1908), of films over de panter, leeuw, buffels en zelfs de struisvogelkweek in Egypte.

Karreveldkasteel
Dan krijgt zijn loopbaan een koerswijziging richting Brussel. De politiek van Pathé - die naast de opkomende Italiaanse en Deense huizen de dominante wereldspeler was - is er bij het begin van de twintigste eeuw op gericht om in alle landen productiehuizen op te starten. Daar moeten lokale films gemaakt worden, geënt op de cultuur van het land. Machin wordt naar Nederland gestuurd, waar hij zijn legendarische molenfilms draait, zoals De vervloekte molen (1909). Al is die wel gedraaid in de streek van Gent. En educatieve films als Les porcelaines de Delft of Coiffures et types de Hollande. Mestdagh: “In 1911 krijgt hij de opdracht om een eerste professionele productie in België op de sporen te zetten, het distributieagentschap Belge Cinéma bestaat dan drie jaar. Tot voor de bouw van de bioscoopzalen (1908) blijft het in ons land bij schuchtere particuliere pogingen om films te maken. Het aanbod is tot dan een gevarieerd filmprogramma met onder meer documentaires, komedies en korte gimmicks. Als artistiek manager en regisseur van de Belge Cinéma Film van Pathé draagt Machin sterk bij aan de realisatie van korte (10 minuten) en lange films, die de interesse prikkelen van de Belg. Bij het Karreveldkasteel, waar een hangar als studio dienstdoet, houdt Machin een particuliere zoo. Met kooidieren die hij uit Afrika meebracht: van apen tot een luipaard.”

De Afrikaanse migranten op vier poten worden ingezet als acteurs in Machins films. Zo wordt in Saïda a enlevé Manneken Pis (1913) de luipaard als ontvoerder van Manneken Pis ingezet, het dier liep daarvoor tot in de Stoofstraat. Machin draait in Molenbeek een film per maand, vooral sociale drama’s en komische films, soms zelfs met ondertiteling in het Brussels dialect. Maar ook films over hondenkarren in het Belgische leger. Zijn kroonjuweel wordt de 50 minuten durende Vervloekt zij den oorlog: klaar voor de zalen in juni 1914, amper enkele maanden voor de oorlog uitbreekt. Machin moet Karreveld echter verlaten voor de Service Cinématographique de l’Arméé de Terre, die hem gevechten doet volgen en filmen. Zijn afgang in Nice moet hij 1929 bekopen met de dood - vermoedelijk door zijn luipaard Mirza.

Minnesmart
Waarover Vervloekt dan gaat? Over het dubbele liefdesverhaal van Lidia Motzel, tweemaal onmogelijk gemaakt door de vervloekte oorlog. Eerst moet een inwonende en smoorverliefde piloot, Adolf Hardeff en vriend van haar broer, terugkeren naar zijn land dat een oorlog start. Later komt die bij vluchtbeschietingen op het land van zijn geliefde om. Ook haar broer sterft in de oorlog, door toedoen van Hardeff. En de laatste ‘verschrikkelijke tijding’ komt bij haar verloving met luitenant Leliënvoort: ‘minnesmart duurt het leven voort’. Alles is heel suggestief bij Machin: twee landen die niet bestaan, vrienden die beiden sterven door de vijandelijkheden van twee landen, en contrasterende scènes, zoals het huiselijk geluk van toen (in pastelkleuren) en oorlogsscènes en branden (in rode kleur). Met onder meer sequenties als huistaferelen, de art-nouveauvilla van de Hardeffs, het tuinhekje van Villa Lisely, de herberg met piloten, de cavalerie, vliegtuigen in de lucht en brandende zeppelins.

Machin introduceerde speciale effecten als ‘visuele ballonnen’ die gedachten, herinneringen en verschijningen (zie eerste foto) insinueren. Eigenlijk vormen ze de voorloper van de flashback. Alles afgewerkt, weliswaar traag als film, maar altijd verrassend. En de live muziekbegeleiding waarvoor nieuwe composities werden gecreëerd doet de sfeer extra trillen.

data: 6/11/2014, 20.30 (met live begeleiding)

tickets: €7

waar: CC Le Fourquet, Kerkplein 15, Sint-Agatha-Berchem, 02-469.26.75

--------------------------------------

data: 17/11/2014, 20.00 (met Ensemble 2e2m)

tickets: €12/16

waar: Bozar, Brussel