Vijf voor twaalf voor sanatorium van Brunfaut

Het sanatorium Joseph Lemaire in Tombeek staat al twintig jaar te verloederen. Drie jonge architectuurstudenten willen daar verandering in brengen. En zo snel mogelijk, want anders zal het te laat zijn.

Het sanatorium Joseph Lemaire dat de Brusselse architect Maxime Brunfaut in opdracht van La Prévoyance Sociale bouwde, werd in 1937 onder internationale belangstelling geopend. Het sanatorium voor mannelijke tuberculosepatiënten is een typisch voorbeeld van moderne architectuur uit de jaren dertig. Door de skeletstructuur - waardoor ruimten vrij eenvoudig konden worden vergroot of verkleind - kon het gebouw geleidelijk aan omgevormd worden tot ziekenhuis voor langdurig zieke patiënten en uiteindelijk tot verzorgingstehuis. In 1987 - vijftig jaar na de opening - werd het sanatorium gesloten. Sindsdien staat het gebouw leeg en takelt het almaar sneller af. Vandaag rest er nog slechts een schim van wat een van de mooiste gebouwen uit de moderne Belgische architectuurgeschiedenis is.

De Brusselse projectontwikkelaar Herpain heeft het gebouw in 1994 gekocht, heeft ruiten laten herstellen en hekken laten plaatsen, maar die waren niet stevig genoeg om de natuur en de vandalen buiten te houden. "Een groot leegstaand gebouw is een aantrekkingspool voor scoutsspelen en graffitikunstenaars. Jammer genoeg trekt het ook minder creatieve mensen aan die die alleen op vernieling uit zijn. Alles wat enigszins los zit moet eraan: ruiten, trapleuningen, lavabo's, tussenwanden,..." zegt Brecht Van Duppen, een van de drie jonge architectuurstudenten die het sanatorium willen redden. Zij hebben vorig jaar in mei de actie Red Het Sanatorium opgestart "...om het sanatorium opnieuw in de media te krijgen," zegt Van Duppen. "De tijd dringt. Binnen vijf jaar zal het echt te laat zijn om het gebouw te redden. Onlangs werd het zinken dak van de dienstvleugel gestolen waardoor het binnenregent, met grote waterschade als gevolg. Ondertussen vallen ook de muurtegels aan de buitenkant van het gebouw er stuk voor stuk af."

Lofts als redding
De voorbije jaren zijn er al veel enthousiaste projectontwikkelaars met ideeën gekomen om 'iets' van het voormalige sanatorium te maken:kantoren, appartementen, een ziekenhuis, een hotel, zelfs een asielcentrum dat voor heel wat mediabe-langstelling gezorgd heeft. Telkens lieten de projectontwikkelaars het afweten door de moeilijkheid van het dossier of omdat het project financieel toch niet haalbaar was.
Nu wil de Nederlandse vastgoedmakelaar Victoria Lofts het gebouw restaureren en er lofts in maken. Een datum en een goedgekeurd plan zijn er nog niet. Het is bovendien een delicaat dossier. Omdat het om een beschermd monument gaat, moet Monumenten en Landschappen de restauratie in goede banen leiden. De gemeente Overijse heeft mede het beslissingsrecht over welke functie het gebouw moet krijgen en Bos en Groen waakt over het behoud van het beschermde natuurgebied. Victoria Lofts zou het sanatorium ombouwen tot een luxecomplex met een vijftigtal appartementen die elk tussen de 250.000 en de 450.000 euro zouden kosten. Vraag is of mensen uit de streek - waar de jongeren haast geen betaalbare woning meer vinden - dergelijke prijzen kunnen betalen. "Een getto van kapitaalkrachtige mensen op die berg, afgeschermd van de omgeving door muren en bewakers, is geen goede oplossing. Het sanatorium ligt temidden een beschermd natuurgebied waar verschillende wandelpaden doorlopen. Die wandelpaden moeten open blijven voor de bevolking," zegt Leo Van den Wyngaert, de schepen van Ruimtelijke Ordening van Overijse. "Een getto van sociale woningen willen we er ook niet van maken. Er zijn voldoende andere sociale woonprojecten die dit najaar in Overijse van start gaan."

Multifunctionele oplossing
Volgens Van den Wyngaert zijn er voor het sanatorium vier mogelijkheden. "We kunnen het gebouw laten verkrotten, zoals dat nu het geval is. Het voormalige ziekenhuis kan een nieuwe openbare functie krijgen, à la Flagey. Maar voor Vlaamse politici ligt Overijse niet erg gunstig. Het gebouw opnieuw leefbaar maken zou 35 miljoen euro kosten. Gezien de huidige conjunctuur is dat allicht te duur voor een privé-initiatief. Tenslotte kunnen we een woonfunctie geven aan het gebouw, zoals Victoria Lofts nu voorstelt, al lijkt een combinatie lofts en betaalbare woningen een betere oplossing." Een multifunctionele herbestemming van het sanatorium is volgens de actievoerders de meest duurzame oplossing. "Kantoren van de Vlaamse Gemeenschap, een congreszaal en andere ruimten die verhuurd kunnen worden, aangevuld met commerciële en culturele ruimten. En misschien ook een woonfunctie, zodat het sanatorium een echte meerwaarde wordt voor de omgeving."

Kijken bij de buren
Het sanatorium Joseph Lemaire is geen alleenstaand geval. De drie jonge actievoerders zijn bij onze noorderburen gaan kijken hoe dergelijke gevallen daar aangepakt worden. "Het sanatorium Zonnestraal in Hilversum, dat in dezelfde periode werd gebouwd, had ook met deze problemen te kampen. Na jarenlange leegstand en aftakeling is in 1998 een grondige restauratie begonnen. Er zetelt nu een oogkliniek, een centrum voor het gehoor, een nazorgziekenhuis. De nieuwe functie is dus nog steeds gelinkt aan de geneeskunde," legt Gosiau uit. In Brussel is de voormalige drukkerij Le Peuple in de Sint-Laureinsstraat van architect Maxime Brunfaut onlangs gered en prachtig gerestaureerd door het Prinsdom van Asturië. Het gebouw vertegenwoordigt de Spaanse deelstaat Asturië in de Europese hoofdstad en huisvest ook het Spaanse restaurant Les Asturiennes. "Maar hier in Tombeek komt er een extra moeilijkheid bij kijken: het is een Waals gebouw in de Vlaamse Rand. De communautaire carrousel heeft verschillende reddingspogingen stokken in de wielen gestoken. Het is nu belangrijk dat alle partijen water in de wijn doen om het sanatorium op het uiterste nippertje toch nog te redden."

Bezoek het sanatorium
Via de website redhetsanatorium.be kunnen geïnteresseerden zich inschrijven om op zondag 20 mei een rondleiding bij te wonen in het sanatorium in Tombeek. Op dinsdag 29 mei vindt in Leuven een debat plaats over de restauratie en herbestemming van het voormalige sanatorium.