Opinie: filmtitels vertalen, ja of neen?

Deze zomer draaide in Cinéma Arenberg Vol au-dessus d'un nid de coucou. Milos Formans klassieker uit 1975 kreeg toch maar een Franse titel aangemeten, een dilemma waar Arenberg vaker mee worstelt. Tine Holvoet gaat Arenberg helpen een ruim publiek "naar de juiste film te leiden, met de juiste boodschap."

Ongeveer een jaar geleden vroeg ik me na een conferentie over de uitbreiding van de Belgische gevangenisinfrastructuur af waarom de gespecialiseerde kennis van een instituut als het European Space Agency (ESA) niet wordt ingezet bij het ontwerpen van nieuwe gevangenissen. Of het nu gaat om het design van een ruimteschip of om dat van een gesloten instelling, in beide gevallen wordt gebruikgemaakt van onderzoeksresultaten over samenleven in een beperkte woon- en werkruimte. Het wordt helemaal boeiend als die nieuwe kennis een heel ander licht op de zaak werpt.

Bij het vergelijken van een delinquent met een astronaut verdwijnt het strafelement even naar de achtergrond, waardoor er ruimte vrijkomt om na te gaan "wat een mens nodig heeft om te overleven in een beperkte omgeving." Kan iemand daarbij geholpen worden door bepaalde architectuurelementen, esthetiek, comfort, beweging, voeding, muziek? En hoe zit die vergelijking met rust- en verzorgingstehuizen? Ook in de omgekeerde richting kan kennisuitwisseling interessant zijn: wat heeft de astronaut nodig om gelukkig te zijn in zijn tijdelijke thuis?

Vaak beschikken heel uiteenlopende organisaties over kennis die aanvullend is, al valt dat op het eerste gezicht niet op. In de praktijk merk ik dat er niet altijd tijd is om op zoek te gaan naar nieuwe kennis of potentiële partners uit heel andere domeinen. Organisatoren hebben zoveel praktische zaken te regelen dat de tijd vaak ontbreekt om nieuwe contacten te leggen. Soms komt zo de inhoudelijke vernieuwing en uitbreiding van doelgroepen als laatste op de agenda. Sommige instituten vinden een oplossing in een expert strategische vernieuwing, of een translator, iemand die de eigen werkzaamheden naar een bredere doelgroep vertaalt. Ook aan de meeste universiteiten zijn translatie en wetenschapscommunicatie, het communiceren van onderzoeksresultaten in 'mensentaal', belangrijke begrippen.

Maar wat met kleinere organisaties? Hoe gebeurt die vertaling? Laten we even naar een specifiek Brussels voorbeeld kijken: Cinéma Arenberg, de centraal gelegen arthouse bioscoop in een beschermd pand in de Koninginnegalerij. Prachtige locatie, zeer inspirerend filmprogramma, maar niet-Franstalige Brusselaars, nee, die kennen dit filmhuis vaker niet dan wel.

Toen ik vorig jaar gevraagd werd mee een Nederlandstalige werking van de cinema uit te bouwen, leek het me logischer om eerst te onderzoeken wat Arenberg kenmerkt, en hoe een Nederlandstalige werking aan de Franstalige ploeg verbonden kan worden. We kwamen er al snel achter dat niet in de eerste plaats een Nederlandstalige, maar een algemeen niet-Franstalige assistentie nodig is. Cinéma Arenberg is, zoals de -é- toont, in de eerste plaats een Franstalige bioscoop, met naast een hele resem internationale titels de grootste schatten van de Franstalige film van vandaag en vroeger. Als kind van mijn tijd probeer ik dit niet als een probleem te bekijken, maar als een centraal kenmerk dat niet verloochend mag (of hoeft te) worden. Potentiële bezoekers naar de juiste film leiden, door de juiste boodschap, dat is de bedoeling. Dit nieuwe publiek gidsen, hen welkom heten via de vermelding van de originele titel, de taal die gesproken en ondertiteld wordt, de herkomst van de film benadrukken, en de centrale thema's van films aan bestaande netwerken linken, dat is waar we nu aan werken. Maar er schuilen wel vaker addertjes onder het gras; we zijn het er dan wel over eens dat het om A serious man gaat, maar een klassieker als One flew over the cuckoo's nest veroorzaakt discussie over welk publiek welke filmtitel herkent (en draait dan ook deze week als Vol au-dessus d'un nid de coucou, red.). Bioscopen verwijzen naar de distributeurs en die op hun beurt naar het publiek. Terwijl internet de hele wereld samenbrengt, vertaalt de sector nog steeds Dead proof naar Boulevard de la mort, of Tutta la vita davanti naar Das ganze Leben liegt vor Dir.

Door hierbij stil te staan en te onderzoeken hoe de boodschap naar een ruimer publiek vertaald kan worden, ga je je afvragen "hoe de anderen het doen." Al gauw wordt over de taalgrens gekeken en wordt de hele werking aan een intern onderzoek en uitgebreide vergelijking onderworpen. En zo... ontdekt de Franstalige programmasamensteller misschien De helaasheid der dingen
en komt een Vlaams publiek te weten welke Franse films hot zijn.

:: Tine Holvoet is sociologe. In de multidisciplinaire doe- en denktank TeamTank (www.teamtank.be) 'verbindt' ze 'projecten, individuen en organisaties'