De welwillenden: Guy Cassiers verwoordt de gruwel

In De welwillenden beschrijft Jonathan Littell de Holocaust vanuit het standpunt van een dader, de SS-officier Max Aue. Guy Cassiers en zijn Toneelhuis vertaalden de vuistdikke roman naar de bühne en kregen daarbij de hulp van Toneelgroep Amsterdam.

Toen de Amerikaanse schrijver van Russisch-Joodse afkomst Jonathan Littell in 2006 de zorgvuldig geresearchte roman De welwillenden schreef – een fictieve autobiografie van de voormalige Obersturmbannführer van de SS Maximilien Aue – leverde deze gruwelgeschiedenis vanuit het standpunt van de dader hem zowel lof als controverse op. Guy Cassiers bewerkte de roman voor een cast van zijn Toneelhuis, versterkt met hoofdrolspeler Hans Kesting van Toneelgroep Amsterdam. Omdat de subtiele en minder subtiele mechanismen die nazi-Duitsland destijds tot de Holocaust bewogen ook nu de wereld nog niet uit zijn. Na Op zoek naar de verloren tijd van Marcel Proust en De man zonder eigenschappen van Robert Musil ensceneert Cassiers opnieuw een dik boek. "Ja, maar we vertellen dit keer niet het hele boek," antwoordt hij. "Bepaalde nevenverhalen laten we weg, vooral over de familiale context van het hoofdpersonage, de SS-officier Max Aue. Omdat we hem vooral in het begin van de voorstelling niet meteen als een getraumatiseerd slachtoffer of potentieel monster willen neerzetten. In het begin charmeert hij zodat je hem als gids accepteert."

Inhoudelijk is dit stuk verwant met Mefisto for ever van Tom Lanoye, ooit je eerste regie bij het Toneelhuis, een stuk dat ook ging over hoe het gif van het kwaad verrassend snel in de mens kan sluipen. Waarom wilde je dit project realiseren?
Guy Cassiers: Ik denk dat de kracht van het werk van Littell zit in het feit dat hij je, ondanks dat hij de gebeurtenissen zeer goed heeft onderzocht en nergens historisch uit de bocht gaat, toch heel anders laat kijken naar de systemen die in nazi-Duitsland aan het werk waren, door er vanuit het standpunt van de dader naar te kijken. Zo toont hij hoe vlug het monster in de mens kan ontaarden, ook in een westerse maatschappij.
Die dreiging is van bij het begin voelbaar. Zowel in het boek als in het stuk richt Aue zich van bij de aanhef naar de toeschouwer om te zeggen dat hij totaal fout was en alles heeft gedaan wat een mens niet hoort te doen. En toch zou u in mijn plaats exact hetzelfde hebben gedaan, stelt hij. Dat doet je natuurlijk de hele voorstelling lang nadenken over je plek en je verantwoordelijkheid in de maatschappij.
De voorstelling probeert vooral die grijze zone op te zoeken waarin het niet duidelijk is op welk moment iemand nu juist over de schreef gaat. We volgen stapsgewijs de Jodenvervolging tijdens de Tweede Wereldoorlog. Aue maakt dat allemaal mee en naar het einde toe doet hij de meest gruwelijke dingen zelf. Als lezer en als toeschouwer zit je dan op een plek waar je totaal niet wilt zijn. Maar het rare is dat het heel moeilijk wordt om het moment aan te duiden waar het fout is beginnen te lopen. In het claustrofobische gevoel van die neerwaartse spiraal waar je niet meer uit raakt, proberen we het publiek mee te sleuren.

Aue kan nog een paar zaken te zijner verdediging inroepen. Hij probeert zoveel mogelijk Joden voor de dwangarbeid te winnen in plaats van ze te laten vermoorden, en zijn homoseksualiteit plaatst hem ook in een aparte situatie.
Cassiers: Ja, maar dat is zijn manier om zichzelf te verantwoorden. De Arbeitseinsatz dient economische doelen, en zijn homoseksualiteit is het voorwerp van een zeer dubbelzinnige moraal. Het feit dat homoseksualiteit volgens de SS niet bestond, is tekenend. De gruwelijkheid van De welwillenden situeert zich telkens weer in het discours, in de redeneringen, in de verantwoording en de verklaringen van de barbaarse daden. In dat opzicht gaat de voorstelling ook over hoe taal een mens tot onmenselijkheid kan verleiden. Dat gaat over vergoelijkingen als "de regels zijn de regels", maar ook over strategieën om de vijand te ontmenselijken – systemen die je ook vandaag nog constant tegenkomt in de media of de politiek. Als we het over bootvluchtelingen hebben, gaat het over een tsunami die over ons heen komt. We hebben het al over illegalen, nog voor ze een aanvraag kunnen indienen. Het woordgebruik stuurt dus de interpretatie. Een ander systeem is het uitwissen van het daderschap door het passieve gebruik van werkwoorden: de Joden worden vervoerd. En ook betekenissen van woorden verglijden. Zo toont Littell onder meer hoe een woord als Endlösung in drie oorlogsjaren even veel keren van inhoud verandert. En dat zijn dynamieken die natuurlijk niet alleen eigen zijn aan de Tweede Wereldoorlog.

Daarom abstraheer je de context van het verhaal door expliciete verwijzingen naar nazi-Duitsland te minimaliseren. Voor jou doen is dit eigenlijk een vrij sobere voorstelling, waarin tijdens de dialogen de aandacht gaat naar het woord, en je vooral in de monologen een meer immersieve theaterervaring betracht.
Cassiers: Wat we met de vorm hebben geprobeerd, en wat Littell ons ook aanraadde, is om geen visuele illustratie van de situatie te maken. Je krijgt geen hakenkruisen of Jodensterren te zien, want dat creëert toch maar die veilige afstand ten opzichte van de Tweede Wereldoorlog, en het is iets te makkelijk om te zeggen: "Dat is toen gebeurd en zal ons nooit meer overkomen."
We tonen ook geen gruwel. We hebben alleen de mogelijkheid onderzocht om in de gedachtegang van het personage te kruipen en de theatrale ruimte af en toe te laten samenvallen met de innerlijke wereld van het hoofdpersonage. Tegenover de anekdotiek van de situaties en de dialogen staan de nachtmerrieachtige monologen uit het boek, waar we ook onze tijd voor nemen om zo onder het vel van het hoofdpersonage te kruipen.

Hans Kestings vertolking van Aue past in het rijtje van bewonderenswaardige theaterprestaties.
Cassiers: Ik heb ontzettend veel bewondering voor wat hij elke avond opnieuw realiseert. Hij heeft daar geweldig veel tijd in geïnvesteerd en vertolkt de rol ook met een ongelofelijke intelligentie. Hij staat bekend als een heel expressief acteur en heeft in de voorstelling ook momenten waarin hij loos kan gaan, maar voor mij ligt de kracht van de vertolking vooral in het feit dat hij nooit probeert om het publiek te overtuigen. Hij laat ieder de ruimte om zijn eigen mening te formuleren.

Zijn er nog negatieve reacties van mensen die De welwillenden zien als een apologie of zelfs een goedpraten van de nazigruwel?
Cassiers: Nee. Dat was de reactie op het boek toen het uitkwam, maar dat was volledig onterecht. Het is natuurlijk zo dat de slachtoffers weinig of niet aan het woord komen. Het enige personage dat wij tonen is de oude Jood en die tonen we niet als een slachtoffer, maar als iemand die zichzelf boven de situatie verheft. En de personages die twijfelen, zoals Dr. Voss, worden aan de kant geschoven. Ook wij laten dus bijna de hele tijd de dader aan het woord, maar het is juist door zijn omstandige verantwoording en zijn loze redenering dat hij zichzelf onderuithaalt.
Gisterenavond hebben we onze laatste voorstelling op het International Istanbul Theatre Festival gespeeld. Elk land heeft zijn verhouding met de Tweede Wereldoorlog en de gruwel ervan, en het is interessant om te zien hoe men in verschillende steden in Europa op verschillende manieren reageert. Erdogan is bijna dagelijks in het nieuws, en de Turkse staat begint totalitaire trekjes te vertonen. De vrijheid van meningsuiting staat vanuit één bepaalde politieke hoek onder druk en dat is natuurlijk heel gevaarlijk. Vandaar dat de organisatoren van het festival in Istanboel het broodnodig vonden om een voorstelling als deze te kunnen tonen. Omdat zij hun artistieke vrijheid willen behouden kan het festival niet in alle theaters doorgaan. Sommige theaters willen namelijk eerst exact weten wat er in een stuk allemaal zal worden gezegd alvorens ze het programmeren.
De theaterzaal waar wij konden spelen, heeft onze technische ploeg op de proef gesteld, maar als je dan in het nagesprek met het publiek merkt hoe dicht de thematiek van onze voorstelling – over een fascistisch systeem dat heel zachtjes binnensluipt in een maatschappij die zich naar buiten toe democratisch opstelt – bij hun wereld komt, dan weet je waarvoor je het doet.

DE WELWILLENDEN
2 > 4/6, 19.00, Kaaitheater, www.kaaitheater.be