Het lijden van de oude Goethe

Drie jaar geleden verliet Johan Reyniers het Kaaitheater, waar hij tien jaar artistiek leider was. Hij ging vervolgens niet naar een ander cultuurhuis, maar naar zijn eigen huis, waar hij sindsdien de fotoroman Dansaertstraat schreef, en nu ook zijn eerste theatertekst, over de laatste liefde van Goethe.

De liefdesverhalen van Johann Wolfgang von Goethe staan wel iets verder van ons af dan de liefdesverhalen van de Dansaertstraat.

"Dat is zo," zegt Johan Reyniers, "maar de verbeelding helpt om die afstand te overbruggen. Daarom was De Parade, het theatergezelschap van Rudi Meulemans, de logische partner om het stuk op te voeren. Zij hebben een voorliefde voor kunstenaarslevens én voor de spanning tussen historische documentaire en fictie. Goethe heeft me altijd gefascineerd, en bij hem speelt die spanning heel nadrukkelijk. De autobiografie over zijn jeugdjaren heet niet voor niets Dichtung und Wahrheit. Goethe vond van een feit niet belangrijk of het al dan niet waargebeurd was, maar of het betekenisvol was. Mensen zijn ook vaak meer met Goethes biografie bezig dan met zijn werk."

En een belangrijk aspect in dat leven waren de vrouwen?
Johan Reyniers: "Als je over het werk van Goethe praat, dan moet je het eigenlijk ook altijd over zijn vrouwen hebben. Dat begint al vroeg. Nog voor de mislukte liefde voor Charlotte Buff, die hem inspireerde tot Het lijden van de jonge Werther, had je al de gedichten voor Friederike Brion. Charlotte von Stein stond model voor een van de vrouwen in zijn toneelstuk Torquato Tasso, en helemaal op het einde, als hij al in de zeventig is, was er de zeventienjarige Ulrike von Levetzow: over haar schreef hij zijn Marienbader Elegie. Ook die historie heeft aanleiding gegeven tot heel wat speculatie en fictionaliseringen."

Daarover gaat ook uw stuk. De feiten spelen zich af tussen 1821 en 1823.
Reyniers: "Op dat moment had Goethe alles al bereikt. Maar hij was ondertussen wel weduwnaar toen hij op vakantie in het kuuroord Marienbad dat meisje ontmoette, dat 55 jaar jonger was dan hij. Drie jaar later haalde hij het zich in het hoofd om met haar te willen trouwen. Hij liet het aanzoek zelfs door de groothertog van Weimar doen, maar werd toch afgewezen. Toen werd het hem opeens duidelijk dat hij oud was geworden. Dat hij het daarmee erg moeilijk had, blijkt uit geschreven getuigenissen uit die tijd, maar vooral uit de Elegie, die hij op de terugweg van Marienbad naar huis in zijn koets heeft geschreven in een oude agenda. Hoewel dat gedicht heel vormvast is geschreven, trilt onder de zesregelige strofen het verdriet."

Krijgen we dat lange liefdesgedicht in uw stuk te horen?
Reyniers: "Johan Heestermans zal het brengen als een van de vijf teksten die de verhaalstof steeds op een andere manier benaderen. In die verbinding van het documentaire en het fictionele willen we ook de sfeer van Marienbad oproepen, dat toen een jong mondain kuuroord was, een beetje zoals Cannes vandaag."
"Het gaat over omgangsvormen, over hoe mensen toen met elkaar gepraat zouden kunnen hebben over dit soort gevoelens. Of niet gepraat hebben, want veel bleef onuitgesproken. De onzekere, maar fascinerende zoektocht naar die context is ook een duidelijke lijn in het werk van De Parade."

Komt het meisje ook aan het woord?
Reyniers: "Ja. Ook haar verhaal is interessant. Ze is uiteindelijk 95 jaar geworden en heeft Goethe dus meer dan zestig jaar overleefd. Ze is nooit getrouwd, maar lijkt haar dagen te hebben uitgezeten in de herinnering aan Goethe. Haar huis was op het einde een soort Goethe-museum geworden, wat vragen doet rijzen over de gevolgen die de gebeurtenis op haar gehad heeft. Op het moment dat ze Goethe ontmoette, besefte ze trouwens niet goed wie die man precies was."

En hoe ging het verder met Goethe?
Reyniers: "Ook hij heeft zich teruggetrokken om zich in Weimar onder meer aan het tweede deel van zijn Faust te wijden. Kunst diende niet als veroveringsmiddel voor hem, maar om zijn mislukkingen een plaats te geven. Hij verwerkte zijn wanhoop op een creatieve manier in zijn werk. Waar andere romantische dichters, zoals Hölderlin, zich in de afgrond stortten, vond Goethe in de kunst het bruggetje over die afgrond. In het nawoord bij zijn Werther schrijft Gerrit Komrij dat Goethe in tegenstelling tot Werther 'natuurlijk geen' zelfmoord pleegde omdat hij wel besefte dat geen vrouw die moeite waard was. Die voorzichtigheid werd Goethe ook verweten. Net zoals zijn dubbelzinnige positie als kunstenaar enerzijds, en als ambtenaar en minister aan het hof van de groothertog anderzijds. In die positie had hij iets van een hedendaagse kunstenaar. Vandaag hangt iedereen vast aan maatschappelijke verantwoordelijkheden, con­venties en systemen. Ook kunstenaars kunnen daar moeilijk buiten gaan staan. De frustratie die daarbij hoort, kende Goethe al. Zijn bekende reis naar Rome was in feite een vlucht van zijn verplichtingen op het thuisfront, opdat zijn creatieve impulsen niet verder zouden afsterven."

Die vlucht heeft u ook moeten maken.
Reyniers: "Als jij die vergelijking wilt maken (lacht). Die tien jaar in het Kaaitheater hebben me enorm veel geleerd, maar ik ben er inderdaad weggegaan om dingen te doen die ik niet kon doen zolang ik daar zat. Die stap was een beetje mijn Goethe-moment, ja, maar dan alle verhoudingen in acht genomen. Hugo Claus dichtte ooit over Dante. 'Ik heb zelf iets van die man denk ik. In het matige'. In het zéér matige moet dat in mijn geval zijn."

--------------------------
Laatste liefde van De Parade en Johan Reyniers, van dinsdag 15 tot en met donderdag 17 maart in de Beursschouwburg, inleiding op 16 maart om 19.30 uur in het Duits met Engelse vertaling. Meer op 02-550.03.50 of via de links hiernaast.