Historische presidentsverkiezingen in Congo: ‘Mijn generatie is het vechten moe’

Veel Belgische Congolezen in Matonge hebben weinig hoop op beterschap in hun thuisland, nu er op 20 december verkiezingen worden gehouden. “We hebben in 2019 hard gevochten om een nieuwe wind door Congo te doen waaien,” klinkt het op straat. “Dat heeft niets opgeleverd. We zijn het allemaal moe.”

Pas de temps.” Pas d'intérêt.” Pas envie d'en parler.”
Tijdens een rondgang op een grijze weekdag in Matonge is het niet eenvoudig om Belgische Congolezen aan het spreken te krijgen over de verkiezingen in het moederland op 20 december. De meesten maken zich ervan af met schouderophalen en een meewarig handgebaar. Opvallend, in de vele winkeltjes en kapperszaken is niet één politieke affiche te bespeuren.

Nochtans is de inzet van de stembusslag niet min. Bijna 44 miljoen Congolezen, iets minder dan de helft van de bevolking, kiezen volksvertegenwoordigers uit zo'n 100.000 kandidaten, zowel voor het nationale, provinciale als gemeentelijke niveau. Er wordt in Kinshasa dan ook over 'recordverkiezingen' gesproken, al is het nog altijd niet helemaal duidelijk of de overheid ze wel tegen de geprikte datum georganiseerd zal krijgen. In het woelige oosten – denk aan Goma en Bukavu – wordt al zeker niet gestemd.
De ogen zijn vooral op de presidentsverkiezingen gericht. Ook daar woekert het aantal kandidaten: liefst 26 Congolezen dingen mee naar het hoogste ambt, al worden er nog altijd coalities gesmeed.

Bekende namen zijn gynaecoloog en Nobelprijswinnaar voor de Vrede Denis Mukwege, voormalig gouverneur van de provincie Katanga Moïse Katumbi en zakenman Martin Fayulu, die bij de vorige presidentsverkiezingen in 2019 door de Congolese bisschoppen tot winnaar werd uitgeroepen, maar uiteindelijk toch het onderspit delfde tegen Félix Antoine Tshisekedi, de huidige president en zoon van de overleden oppositieleider Etienne.

Totale ontgoocheling

Door de versnippering onder de oppositiekandidaten zou Tshisekedi ook dit keer de grootste kans maken om te winnen. In een interview met de nieuwszender France 24 zei hij dat hij “goed werk heeft geleverd” en dat Congo onder zijn bewind “in de positieve richting evolueert”. Verder ontkende hij aan politique politicienne te doen en zei hij “de rechten van zijn land en zijn volk verder te zullen blijven verdedigen”. Is er in Matonge, Brussels bekendste enclave met inwoners met Congolese roots, iets van die hoopvolle boodschap te bemerken?

“De politiek in Congo? Ach, cest la déception totale,” zegt een al wat oudere voorbijganger die anoniem wil blijven. “Ik heb er genoeg van. De spirituele wereld is het enige waar ik me vandaag nog mee bezighoud.”

“Ik ben 40 jaar en in België geboren, maar ik reis vaak naar Congo omdat mijn ouders er zakendoen,” zegt Bilal Balak ter hoogte van de Tulpenstraat en de Bibliothèque Lumumba. “In al die tijd is er niets veranderd. Integendeel, het is verslechterd. Als ik op televisie naar het Congolese journaal kijk, ruik ik de corruptie tot in mijn woonkamer. Verkiezingen zouden eerlijk en transparant moeten verlopen. Maar in Congo is dat niet het geval. De huidige president, Tshisekedi, heeft de vorige verkiezingen zelfs niet gewonnen. En nu hij de macht heeft, zal hij er alles aan doen om die te behouden. Zo gaat dat gewoon.”

Het lijkt ijdele hoop dat de stembusslag dit jaar transparanter zal verlopen. De waarnemersmissie van de Europese Unie werd eind november alvast geschrapt uit veiligheidsoverwegingen. “Wegens tech­nische beperkingen die aan de controle van de EU ontsnappen, kunnen we niet anders dan de missie te annuleren,” zei Nabila Massrali, woordvoerster voor het buitenlands beleid van de EU, daarover. Er was al een team Europese waarnemers in Kinshasa aanwezig, maar die worden wegens de onveiligheid ter plaatse teruggeroepen. Onder meer de Congolese overheid zou de vlotte gang van zaken dwarsbomen.

Het is de zoveelste deuk in het imago van Tshisekedi. De ambigue omstandigheden waarin hij vijf jaar geleden tot president werd verkozen, bleven aan hem plakken. Hij hield er zijn bijnaam 'le dauphin de Kabila' aan over. Hij zou onder één hoedje hebben gespeeld met de omstreden ex-president. Die behield zelfs na de overdracht van de macht een tijdlang de controle over het leger, de mijnsector en de veiligheidsdiensten. Het was een slag in het gezicht van de vele kiezers die zich massaal hadden verenigd om een einde te maken aan het regime van Kabila, die Congo jarenlang heeft leeggezogen. Minstens 120 miljoen euro van de Congolese staatskas verdween in de zakken van zijn familie en medestanders. “We hebben in 2019 hard gevochten om hem te verdrijven en een nieuwe wind door Congo te doen waaien,” klinkt het op straat. “En wat heeft het ons opgeleverd? We zijn het allemaal moe.”

Toch kan 'Fatshi', de bijnaam van Tshisekedi, nog altijd op bijval rekenen in Matonge. Onder zijn aanhangers is te horen dat hij in het Westen te weinig krediet krijgt. “Kabila heeft jarenlang niks uitgevoerd,” zegt een warm ingeduffelde vrouw die niet met haar naam in de krant wil omdat ze zich “geen problemen” op de hals wil halen. “Fatshi kon dat niet in vier jaar rechttrekken. Toch heeft hij veel gerealiseerd. Hij heeft enkele nieuwe wegen aangelegd. Er was de bouw van het Maman Yemo ziekenhuis in Kinshasa. En hij heeft het basisonderwijs gratis gemaakt.”

Nog een verdienste die wordt aangehaald is de organisatie in Congo van de negende editie van de Jeux de la Francophonie dit jaar, een combinatie van sportieve en artistieke evenementen ter bevordering van de eenheid tussen Franstalige landen in de diaspora.

In de steek gelaten

Lang niet iedereen is Fatshi genegen. Sommigen merken fijntjes op dat het onderwijs dan wel gratis is, maar dat de staat het niet kan betalen, met een tekort aan werkingsmiddelen en onderbetaalde leerkrachten tot gevolg. “En aan het grootste pijnpunt heeft hij niks gedaan: de oorlog in het oosten,” zegt sociaal opvoeder Patrick Zatemba (45) in een van de talrijke kapperszaakjes in de Elsenegalerij.

In die door het Westen vergeten regio vechten verschillende gewapende groepen al dertig jaar een conflict uit. Sindsdien vielen er miljoenen slachtoffers. Honderdduizenden mensen sloegen op de vlucht. Vooral voor vrouwen is de situatie precair: verschillende rebellengroepen zetten seksueel geweld in als oorlogswapen. Inzet van de oorlog is onder meer de rijkdom aan grondstoffen in de regio. Denk aan diamant, kobalt, dat onder meer wordt gebruikt in elektroden in batterijen, en coltan, een erts dat gebruikt wordt bij de productie van mobiele telefoons en andere elektronische apparaten. Hierdoor mengen ook buurlanden zich in het conflict, zoals Rwanda, dat de grootste rebellengroep, M23, steunt.

Bovendien zou de vredesmacht van de Verenigde Naties, de Monusco, het oorlogsgebied binnenkort na ruim twintig jaar verlaten. Dat op vraag van president Tshisekedi, die hen verwijt dat ze “er niet in zijn geslaagd de opstanden en gewapende conflicten het hoofd te bieden, noch de burgerbevolking te beschermen”. Eerder zei ook eerste minister Alexander De Croo dat al op de VN-zetel in New York.

In de kapperszaak schudt Zatemba het hoofd. Hij maakt zich druk over de afwezigheid van België in het conflict. “Iedereen is bezig met de oorlog in Oekraïne en Palestina,” zegt hij. “Om de miljoenen slachtoffers in Oost-Congo bekommert niemand zich. Als ex-kolonie verdienen we beter. België heeft daar toch een verantwoordelijkheid? Maar het land laat ons in de steek.”

Vooral de oudere Congolezen kijken naar België voor een oplossing. Bij de jongere generatie is een heel ander geluid te horen. “Ik denk dat België zich in het verleden al genoeg heeft bemoeid,” zegt IT-developper Margaux Bofane (30), een knappe, mooi opgemaakte jonge vrouw. “Politici van hier moeten Congo met rust laten en het land zijn eigen weg laten gaan.”

Geen echt kind van Congo

Hoe het ook zij, heel wat presidentskandidaten hebben een nauwe link met Brussel. Zo bracht Tshisekedi een groot deel van zijn leven door in onze hoofdstad, nadat hij met zijn familie Congo had moeten ontvluchten door het oppositiewerk van zijn vader, die hier overigens enkele jaren geleden stierf. Ook Denis Mukwege verbleef van 2012 tot 2013 in België, waar hij asiel kreeg na een gewapende overval in zijn woning in Bukavu. Moïse Katumbi woonde dan weer vijf jaar geleden een tijdlang in Brussel nadat hij het land had moeten verlaten omdat hij het regime van voormalig president Kabila had afgevallen.

Niet dat de kandidaten met hun buitenlandse banden pochen. Ze hebben er alle baat bij om zich zo 'Congolees' mogelijk op te stellen. “We willen een president die honderd procent Congolees is,” zegt Zatemba. “Iemand die zich bekommert om de bevolking en die er niet alleen op uit is zich te verrijken op de kap van de armen.”

De sneer is bedoeld voor Kabila, de impopulaire ex-president die opgroeide in Tanzania en Rwanda en volgens veel Congolezen geen 'echt kind van Congo' zou zijn. Ook de Grieks-joodse afkomst van kandidaat Moïse Katumbi wordt hem niet in dank afgenomen. Politieke tegenstanders gebruiken het zelfs expliciet tegen hem. Zo werd eerder dit jaar een wetsvoorstel ingediend om enkel presidentskandidaten toe te laten met ouders die beiden in het land geboren zijn.

Hoe moeilijk het ook is om Congolezen op straat aan het spreken te krijgen over de verkiezingen, Zatemba verzekert dat het onderwerp in Matonge wel de talk of the town is. “Maar we praten er liever achter gesloten deuren over,” zegt hij. “In Matonge is zowat de helft van de mensen pro-­Tshisekedi en de andere helft resoluut tegen. Dat veroorzaakt spanningen. Daarom zijn mensen voorzichtig met wat ze zeggen tegen wie.”

Onder de tegenstanders van het huidige regime lijkt oppositiekandidaat Denis Mukwege de publiekslieveling, al valt het ook op dat heel wat mensen zelfs zijn naam niet kennen en dan maar spreken over 'le docteur'. “Iedereen is fan van hem,” zegt Zatemba. “Hij heeft al veel gedaan voor Congo, en dan vooral voor vrouwen die slachtoffer zijn van seksueel geweld. Toch denken weinig mensen dat hij zal winnen. Daarvoor mist hij bestuurservaring.”

Zatemba heeft de Congolese nationaliteit, maar zal, zoals veel anderen, niet stemmen. “Ik wil mijn stem niet geven aan de zoveelste president die niets voor het land zal doen,” zegt hij. “En of ik nu stem of niet, het kiesresultaat ligt toch al vast. Mijn generatie is het vechten moe. Hopelijk kan de volgende generatie wel iets veranderen.”