Politiek filosoof: ‘Kiezers zijn geen dwazen’

Populisme is aan een opmars bezig en polarisatie lijkt het in het huidige politieke klimaat te halen van consensus. Voor politiek filosoof Stefan Rummens op zich geen slechte zaak: “Dat de extremen weer meer op de voorgrond treden, maakt mij als democraat niet ongelukkig.”

Toen het Vlaams Blok met de verkiezingen van 1999 vier van de elf Vlaamse zetels in het Brussels Hoofdstedelijk parlement bemachtigde, steeg er een golf van afgrijzen op bij het Brusselse establishment. Om te verhinderen dat het Blok vijf jaar later de tweetalige Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie zou blokkeren, waren de traditionele Vlaamse partijen bereid aan macht in te boeten op gewestniveau. In ruil kregen ze wel een gewaarborgde vertegenwoordiging: het aantal parlementsleden werd opgetrokken van 75 naar 89, met daarvan zeventien zetels voor de Vlamingen. Het systeem was gered, maar het ongenoegen over de falende multiculturele samenleving niet. Het Blok steeg weliswaar niet meer spectaculair zoals gevreesd, maar behaalde vijf jaar later toch zes zetels.

In Franstalig België raakte extreemrechts nooit van de grond, de radicaallinkse PTB heeft sinds 2014 weliswaar vier verkozenen in het Brussels parlement, maar het is pas sinds de PTB in recente opiniepeilingen hoge toppen scheert in Brussel én Wallonië dat er stemmen opgaan om ook rond de PTB een cordon te trekken, zoals rond het Vlaams Blok. Brusselaar Stefan Rummens, hoogleraar wijsbegeerte aan de KU Leuven, is als politiek filosoof gespecialiseerd in democratietheorieën. Een gesprek over democratie, technocratie en populisme.

De democratie verkeert in crisis. Het establishment siddert en beeft en wijst met beschuldigende vinger naar het populisme, zeg maar naar het domme volk dat de complexiteit van de wereld niet wil vatten. Maar gaat er geen wijsheid uit van de massa? Weet precies de massa niet wat het leven inhoudt, zoals de befaamde Britse publicist Mick Hume onlangs poneerde?
STEFAN RUMMENS: Hume heeft zeker een punt, kiezers zijn geen dwazen. Met zijn keuze voor radicale of extreme partijen geeft de kiezer een signaal dat de traditionele partijen hem nog altijd onvoldoende au sérieux nemen. We hebben dat meegemaakt in de jaren 1980-1990, toen er niet alleen een cordon sanitaire was rond het Vlaams Blok/Vlaams Belang, maar ook rond de problemen die de gebrekkige integratie met zich meebrachten. En dat laatste was fout. We moeten met andere woorden het signaal van de extreemrechtse kiezer ernstig nemen, maar niet de oplossingen van de extreemrechtse politici. Dat hebben de traditionele partijen ondertussen begrepen, maar nu signaleren populistische partijen twee nieuwe problemen: de toenemende ongelijkheid en de economische onzekerheid, en de problemen met het Europese niveau dat als een vreemde constructie ervaren wordt, waar mensen geen voeling mee hebben. Het enige antwoord dat de elites verzinnen, luidt: ‘We doen verder zoals we bezig zijn, maar we zullen wel beter uitleggen wat we doen.’ Dat volstaat allerminst. Om het in technische termen uit te drukken: het gaat niet alleen over output-legitimiteit - ‘wat doet Europa’ - maar ook over input-legitimiteit: heeft de burger inspraak over de punten die op de agenda komen? Dat gevoel heeft de burger niet.

Waarom staan die thema’s hoog op de agenda en niet bijvoorbeeld de opwarming van de aarde die ook een urgent probleem is?
RUMMENS: Omdat de modale man en vrouw in hun dagelijks bestaan niet bedreigd worden door de opwarming van de aarde, maar wel geconfronteerd worden met economische en culturele onzekerheid die de globalisering met zich meebrengt en die ze associëren met Europa en vrijhandel. Je hoort vaak dat het aantal verliezers van de globalisering al bij al beperkt is, maar daar ben ik het niet mee eens. Die verliezers zijn een substantiële groep en dan heb je de mensen die vandaag nog een baan hebben, maar niet weten of dat morgen nog het geval zal zijn. Ze hebben ook niet meer het gevoel dat de politiek daar iets kan aan doen. Het gaat over een grote groep middenklassers, geen marginale groep. Bpost heeft onlangs zijn IT-afdeling naar India verhuisd. De IT’ers die hun baan kwijt zijn, zijn hoogopgeleide mensen.

Chantal Mouffe, de Belgische filosofe die in Londen doceert, pleit al langer voor een links populisme als tegengif voor de Europese technocratie en extreemrechts. Met de opgang van de radicaallinkse Jean-Luc Mélenchon ging het er in Frankrijk tijdens de eerste ronde voor de presidentsverkiezingen heel Mouffiaans aan toe: Marine Le Pen tegen Mélenchon.
RUMMENS: De nieuwe politisering is een goede zaak, politiek is georganiseerd conflict en dat moet de burger ook kunnen zien. Dat is ook wat ik in mijn boek Wat een theater! betoog. Maar er is een voorbehoud: extreemrechts blijft zich schuldig maken aan polarisering voor of tegen Europa. Radicaallinks doet dat veel minder, Mouffe is bijvoorbeeld pro-Europa. In een geglobaliseerde wereld kunnen we ook niet zonder Europa. De discussie moet gaan over welk Europa we willen.

U bent geen voorstander van populisme.

RUMMENS: In mijn boek maak ik een onderscheid tussen populisme als ideologie en populisme als stijl. Populisme als ideologie gaat uit van één volk, een homogene massa, en iedereen die er niet in past, is een vijand. Er bestaat radicaallinks dat de oppositie delegitimeert en finaal niet langer duldt en dat is een groot probleem. Het regime van Hugo Chavez in Venezuela beantwoordde aan dat ondemocratisch links. Huidig radicaal links in Europa niet, noch Syriza, noch Podemos bezondigt zich hier aan. Ik stoor me er ook heel erg aan dat Le Pen en Mélenchon over één kam geschoren worden, er is een kwalitatief verschil. Vandaag, ook in De Standaard wordt de vraag gesteld: ‘Moet er een cordon rond het Vlaams Belang en rond de PVDA worden getrokken?’ Maar die twee zijn fundamenteel verschillend en dat zeg ik niet omdat ik liever links dan rechts zou hebben. De PVDA is geen fundamenteel populistische partij.
Ik ben geen voorstander van een populistische stijl, omdat die het debat simplificeert, maar een populistische stijl is niet ondemocratisch. Dat de extremen weer meer op de voorgrond treden, maakt mij als democraat overigens niet ongelukkig: politisering van sociaal-economische kwesties was hoognodig en daar zorgt radicaallinks net voor. De consensus in het midden heeft hopen problemen, waarmee bepaalde groepen in de samenleving worstelen, onder de mat geveegd. Het is dat ongenoegen dat nu opborrelt.

De Brusselse Turken die met plaatselijke verkiezingen in grote mate op de PS stemmen, hebben massaal voor de conservatieve populist Erdogan gekozen. Brussel wordt een vrij bizarre democratie.
RUMMENS: We moeten het problematische stemgedrag van onze Turkse landgenoten ernstig nemen. Erdogan elimineert de oppositie, hij raakt aan fundamentele rechten en vrijheden. De stem voor Erdogan, de gebrekkige identificatie met de democratie, legt nog maar eens de vinger op de wonde van de gebrekkige integratie. Maar ook hier moeten we verder kijken: niet botweg veroordelen, maar nagaan waarvan dat stemgedrag een symptoom is. Het laatste wat we moeten doen is de mensen schofferen, zoals Karel De Gucht destijds met zijn mestkevers over Vlaams Belangers. Het gaat ook om twee verschillende verkiezingen, in Brussel kijken de Turkse Brusselaars wie het best hun sociaal-economische belangen verdedigt en dat blijkt de PS te zijn. In Turkije speelt de identiteitskwestie, met Erdogan zijn ze trots om Turk te zijn.

In uw boek hebt u het over politics without policies: veel politiek theater, maar geen echte beslissingsmacht. Is Brussel daar geen voorbeeld van? Brussel heeft geen grote bevoegdheden en als ze de bevoegdheden die het wel heeft ondoelmatig inzet, dan is het de schuld van de federale regering of de gemeenten. De discussies in het Brussels parlement illustreren dat maar al te vaak.
RUMMENS: De doorgedreven Belgische bevoegdheidsverdeling leidt inderdaad tot een soort inertie, gelukkig wordt er nu ook gediscussieerd over herfederaliseren van bevoegdheden. Dat speelt zeker voor Brussel dat in het midden van het land ligt. Ik heb er geen blauwdruk voor, maar sommige problemen, zoals de geluidsnormen worden beter op Belgisch niveau beslecht dan intergewestelijk.
Brussel is inderdaad complex met die twee gemeenschappen, maar ik ken geen alternatieven. Je kan ervoor pleiten om de twee gemeenschappen op te doeken en het gewest over te houden, maar je zit wel met een historische minderheid - de Vlamingen - die moet beschermd worden. Daarom ben ik ook geen voorstander van tweetalige lijsten. Wat voor mij wel het overwegen waard is, is een dubbele stem: de Vlamingen stemmen op een Nederlandstalige lijst en een tweede keer op een Franstalige, zodat ze ook de Franstaligen ter verantwoording kunnen roepen. En vice versa. Dat beantwoordt aan de politieke ruimte die ik voor Europa bepleit en voor de federale kieskring. Brussel is dan wel complex, maar ik heb niet de indruk dat het ongenoegen er groter is dan in de rest van het land. De nabijheid brengt het gevaar op cliëntelisme met zich mee, maar de aanspreekbaarheid van politici is wel een voordeel.

U pleit voor een herideologisering, maar vervagen de ideologieën toch niet met nieuwe thema’s als holebirechten en dierenrechten? Als het over onverdoofd slachten gaat, zijn Vlaams Belang en Groen het eens, zij het om verschillende redenen. En dezelfde tendens zien we ook internationaal. De Waalse socialist Paul Magnette is net als de Amerikaanse protectionist Trump tegen CETA.
RUMMENS: Maar dat is toch niet abnormaal? Niemand gaat Groen met extreemrechts verwarren omdat ze het over een thema als dierenrechten eens zijn. De nieuwe discussies over vrijhandelsakkoorden verwelkom ik zeer. Aan Vlaamse kant werd Magnette onmiddellijk aan de kant gezet als opportunist en populist. De Vlaamse regeringspartijen weigerden ook maar een begin van discussie en ze hebben ongelijk. Ceta is inderdaad complex, maar onder dat soort vrijhandelsakkoorden schuilen grote maatschappelijke problemen en onrust waar mensen mee bezig zijn. Zoals ik eerder zei, maken de traditionele partijen - hier de Vlaamse - dezelfde fouten als met de multiculturele samenleving in de jaren 1980-1990. Wat Magnette doet, is herpolitiseren. Ik zou graag zien dat andere partijen dat ook doen.

De N-VA leidt vaak de dans omdat de partij duidelijke, afwijkende standpunten inneemt, maar ze verwelkomt wel het neoliberalisme.
RUMMENS: Dat klopt en de partij zit hier in een spagaat, ze stapt mee in het neoliberale verhaal van de globalisering en beweert tegelijk dat ze de Vlaamse grondstroom vertegenwoordigt, terwijl sociologisch onderzoek uitwijst dat Vlaanderen niet neoliberaal is, maar gehecht aan de sociale welvaartsstaat. De vrije markt ondermijnt de soevereiniteit van de kleine gemeenschappen.

Bij de oude Grieken pleitte Plato voor een wijze koning-filosoof die geen privébezit had. Die blijft een onhaalbaar ideaal?
RUMMENS: In de politiek heeft niemand de wijsheid in pacht, vandaar mijn afkeer van technocraten en populisten. Technocraten die weten wat het algemeen belang inhoudt, bestaan niet. Het algemeen belang, daar moeten wij met z’n allen over beslissen. De democratie kan niet uitbesteed worden. Het is het volk dat moet beslissen in een conflict dat nooit definitief kan worden beslecht. We zitten echter met een fundamenteel probleem: ook op Europees niveau moeten er instellingen komen voor de organisatie van het meningsverschil. Er moet een echt parlement komen met een meerderheid en oppositie en een regering in plaats van een technocratische Europese commissie. Maar eerst moet er een Europese politieke ruimte komen voor discussie, maar zolang die instellingen er niet zijn, gebeurt dat niet. Het is het verhaal van de kip en het ei.

Wie is Stefan Rummens?

> geboren in 1975
> hoogleraar filosofie aan de KU Leuven
> woont sinds 2001 in Brussel-Stad
> studeerde natuurkunde en filosofie
> doctoraat in 2004 over de democratietheorie van Jürgen Habermas
> gastonderzoeker in New York (New School, 2006) en Frankfurt (2008)

Stefan Rummens, Wat een theater! Politiek in tijden van populisme en technocratie, Pelckmans Pro, 2016, 254p., 22,50 euro