Terugkeer uitgeprocedeerde asielzoekers, al 30 jaar een worsteling voor Europese landen

Niet de veiligheidsdimensie, wel het vraagstuk rond uitgeprocedeerde asielzoekers beheerst het debat na de terreuraanslag waarbij maandag twee mensen het leven lieten. Maar zoals wel vaker in het asielthema zijn mogelijke oplossingen veel complexer dan communicatie in crisisdagen doet uitschijnen.

Na de aanslag in Brussel maandagavond waarbij Abdesalem Lassoued twee Zweedse voetbalsupporters doodschoot en een derde hevig verwondde, probeert de federale regering zich zo ver mogelijk te houden van het debat over het veiligheidsvraagstuk.

Nochtans waren er in de loop der jaren heel wat (buitenlandse) signalen en (meer nabije) berichten die de wenkbrauwen van de inlichtingendiensten moeten hebben doen fronsen.

Maar een rode lijn werd nooit overschreden, blijkbaar. Zo sijpelde een tip uit 2016 weg in de vele meldingen die na de aanslagen van 22 maart binnenstroomden. En ook wie daarna opgemerkt werd door ‘verdachte handelingen’ aan een moskee, zoals bij de dader van maandagavond, komt niet zomaar op de OCAD-lijst.

Ook niet wanneer diezelfde persoon niet meer welkom was in zijn stammoskee en nog niet zo lang geleden een arrestatiebevel achter zijn naam kreeg omdat hij een asielzoeker had bedreigd. Een asielzoeker die (blijkbaar onterecht) meende dat Lassoued in zijn thuisland Tunesië veroordeeld was voor terrorisme. Het bleek echter om slagen en verwondingen te gaan.

Bovendien is er in de (internationale) informatie-uitwisseling rond de 45-jarige dader ook cruciale informatie blijven hangen, zoals het feit dat Lassoued in Zweden in de gevangenis had gezeten. Toch ligt de crux in de politieke naweeën van de aanslag voor Vivaldi niet in de veiligheidsdimensie. Al heeft premier Alexander De Croo (Open VLD) in dat opzicht aangekondigd dat er een database moet komen met de namen van de mensen die het bevel hebben gekregen om het land te verlaten, een database die met andere gegevens moet worden gekruist.

Meest heikele schakel

Dat viel vooral op tijdens de persconferentie dinsdag. De geradicaliseerde Abdesalem Lassoued verbleef immers al drie jaar illegaal in ons land, maar ging de aangetekende brief waarin stond dat hij het grondgebied moest verlaten zelf nooit ophalen bij de post. Wat eigenlijk dan weer de link met politie (en veiligheid) legt, want de Dienst Vreemdelingenzaken kreeg de dader van de aanslag meermaals op de radar, al moet daarover onvoldoende gecommuniceerd zijn tussen DVZ en de ordediensten.

Het asieldebat is dus terug van nooit weggeweest, want ook de opvangcrisis smeult nog steeds, met ruim 2500 mensen die op een opvangplek wachten en een taskforce die op zoek is naar 2000 plaatsen.

Maar vandaag ligt de focus meer dan ooit op terugkeer, misschien wel de meest heikele schakel in de asielketting. “Het wordt nu weer ontdekt als probleem, maar Europese landen worstelen er eigenlijk al dertig jaar mee”, zegt professor vreemdelingenrecht Steven Bouckaert (KU Leuven) aan BRUZZ.

‘Aanklampend’ terugkeerbeleid

112.000. Zoveel mensen leven volgens VUB-onderzoekers zonder verblijfspapieren in ons land. Bijna de helft van hen woont in Brussel. Niet al die mensen zijn asielzoekers, sommigen komen hier enkel om (in het zwartwerkcircuit) aan de slag te gaan. Anderen zijn bijvoorbeeld na de vervaldatum van hun visum blijven plakken.

Wie het land moet verlaten, moet dat in principe op eigen houtje doen. Volgens het kabinet van staatssecretaris voor Asiel en Migratie Nicole de Moor (CD&V) gebeurde die vrijwillige terugkeer vorig jaar bij 2673 mensen. Tegelijkertijd bestaat er ook gedwongen terugkeer, in 2022 toegepast bij bijna 3000 mensen. Die cijfers liggen trouwens lager dan voor de coronacrisis.

Maar: in totaal kregen vorig jaar alleen al meer dan 25.000 mensen een bevel om het grondgebied te verlaten, blijkt uit cijfers van de Dienst Vreemdelingenzaken. Vaak bereikt dat document de betrokkene niet eens – kijk maar naar Abdesalem Lassoued. Volgens de regel krijgen uitgeprocedeerde asielzoekers dertig dagen de tijd om België te verlaten. Maar controles daarop bestaan niet of nauwelijks.

Terugkeer blijft dus grotendeels dode letter. Staatssecretaris de Moor liet daarom eerder al vallen werk te willen maken van een ‘aanklampend’ terugkeerbeleid. Terugkeercoaches, een intensievere opvolging van wie hier niet meer mag zijn, een medewerkingsplicht. De voorstellen zijn in een wetsontwerp gegoten en moeten binnenkort gestemd worden.

Heilige huisjes

En dus worden vandaag – althans in de communicatie – bestaande ingrediënten extra opgekruid. Premier De Croo kijkt in de richting van de gesloten centra. Daarvan telt België er zes, de Moor liet eerder al weten dat ze er drie wil bijbouwen.

“Je hebt als land weinig controle over terugkeer, want je hangt in grote mate af van de landen van herkomst waarnaar die uitgeprocedeerde asielzoekers teruggestuurd zouden moeten worden. Wat je wel kan managen, is het budget – en dus de plaatsen – voor die gesloten centra”, zegt Bouckaert. “Maar de capaciteit van die centra breid je niet zomaar uit. Dat vraagt veel extra mankracht, vooral beveiligingspersoneel. Dat organiseer je niet in een wip.”

Daarnaast betekent een aanslag waarvoor een uitgeprocedeerde asielzoeker verantwoordelijk is, ook dat er ‘heilige huisjes’ op de Vivaldi-tafel belanden. Zoals woonstbetredingen, waarbij de politie – met een bevel van een onderzoeksrechter op zak – woningen van illegalen zou kunnen betreden om hen richting gedwongen terugkeer te pushen. Daar moeten dan wel concrete aanwijzingen voor bestaan. Het is een maatregel die de Zweedse regering van toenmalig premier Charles Michel (MR) niet over de streep kon trekken, omdat de liberalen aan beide kanten van de taalgrens dat, in tegenstelling tot coalitiepartners N-VA en CD&V, niet zagen zitten.

Vandaag zijn het diezelfde liberalen die wel aansturen op woonstbetredingen. Ook bij Vooruit lijkt het idee ingang te vinden. De groenen en de PS blijven gekant tegen het idee. De groenen gaan sowieso weer ongemakkelijke dagen tegemoet als een strenger terugkeerbeleid de politieke agenda zal blijven domineren. Herinner de positie van Groen-covoorzitter Nadia Naji tijdens de heisa rond de instructie van de Moor om alleenstaande mannen niet meer van opvang te voorzien. Vriend en vijand vroegen zich af wat de groenen nog in de regering deden. Maar als Groen de regering zou verlaten omwille van het asielbeleid zou de situatie er nog benarder uitzien voor asielzoekers, klonk de verdediging.

Opnieuw lijkt het bij de stevigere voorstellen rond asiel de groenen – en PS – tegen de rest. Want zelfs een taboe als het vasthouden van minderjarigen in gesloten terugkeercentra wordt opnieuw opgerakeld. Net dat hielden de groenen eerder dit jaar tegen.

“Men mag niet vergeten dat België dat in het verleden al heeft gedaan”, zegt Bouckaert. “En daarvoor veroordeeld is door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Niet voor het principe op zich, maar omdat onze gesloten centra niet voldoende aangepast zijn aan de huisvesting voor gezinnen met kinderen in illegaal verblijf.”

Risico’s

Dan zijn er nog de moeilijke relaties met frequente landen van herkomst – denk vooral aan Marokko, Tunesië en Algerije. Daar schermen verschillende coalitiepartners met maatregelen zoals het aan banden leggen van visumaanvragen vanuit landen die nu veelal weigeren om hun uitgeprocedeerde onderdanen terug te nemen. Of met economische sancties – “de taal van het geld spreekt iedereen”, aldus Vooruit-voorzitter Conner Rousseau woensdag in de wandelgangen van het parlement.

Waar Rousseau dan weer niet aan wil raken, zijn de geldstromen voor ontwikkelingssamenwerking in Noord-Afrikaanse landen. Die wil hij niet stopzetten. Logisch, zijn partijgenoot Caroline Gennez is minister van Ontwikkelingssamenwerking. Een andere piste is dan weer de drooglegging van legale arbeidsmigratie, een maatregel die de Moor zelfs op Europees niveau wil bespreken.

"Maar", zegt Bouckaert, "achter die mogelijke maatregelen schuilen risico’s. Het zijn namelijk dezelfde landen waarmee we deals afsluiten om te vermijden dat hun mensen op illegale wijze naar Europa komen. Dus om nu te gaan zeggen: we gaan jullie sancties opleggen en financieel pijn doen, is niet evident. Want ze zijn bondgenoten om de instroom hier te beperken.”

Lees verder onder de foto

‘Alles mobiliseren wat EU te bieden heeft’

Naast de nationale voorstellen zijn de meeste ogen gericht op Europa. Er wordt in het kader van het Europees migratiepact gewerkt aan dwingendere terugkeerregels voor uitgeprocedeerde asielzoekers die een mogelijk veiligheidsrisico vormen. Voor de Europese verkiezingen van juni 2024 moet er een akkoord zijn. België is in de eerste helft van volgend jaar EU-voorzitter.

Opnieuw luidt daar de idee: doet een land van herkomst moeilijk als het op terugkeer aankomt, dan moeten de Europese lidstaten schouder aan schouder hun gewicht in de schaal leggen en “alles mobiliseren wat de EU te bieden heeft: handelsafspraken, visumregels, Erasmusbeurzen”, om het met de woorden van de EU-commissaris voor Migratie Margaritis Schinas te zeggen.

Bouckaert tempert. “Ik begrijp de denklijnen, maar ik krijg ook het gevoel dat men op Europees niveau een forser beeld wil schetsen voor de publieke opinie dan wat er in de realiteit mogelijk is door de complexe onderhandelingspositie van de EU met die Noord-Afrikaanse landen van herkomst.”