Criminologe Els Enhus: 'Over de schreef gaan is verleidelijk'

Het geweld in onze samenleving neemt niet toe, meent Els Enhus. Althans, de bronnen ontbreken om dat te kunnen vaststellen. Wel wordt er volgens de VUB-criminologe te vaak voorbijgegaan aan het verleidelijke van over de schreef gaan. "GAS-boetes maken die verleiding net groter."

Met die uitspraak onderscheidt Els Enhus zich van haar Gentse collega Paul Ponsaers, die vorig jaar in deze krant een toename zag van gratuit geweld in onze samenleving. Enhus klaagt het consumptiedenken aan en meent dat die evolutie leidt tot een samenleving waarin criminaliteit 'om de kick' een steeds belangrijkere plaats inneemt. "Noem het het plezier om over de lijn te gaan en nadien weer netjes terug te komen," zo verwoordt Enhus het.

Structureel legt ze de fout bij politici, omdat die te weinig investeren in Justitie, hierdoor die macht te weinig armslag geven en daarna misdrijven steeds meer willen beboeten met administratieve sancties, de zogenaamde GAS-boetes. Op die manier ontstaat er volgens haar een parallelle justitie.

"Telkens er verkiezingen zijn, wordt veiligheid een thema, en daarna hoor je er niets meer over."

Bent u het met uw collega Paul Ponsaers eens om lichte misdrijven licht te straffen en ernstige misdrijven zwaar? De overgrote meerderheid van de gewelddelicten wordt namelijk gewoon geseponeerd door het parket. Uw collega zag in de toenemende straffeloosheid een groot gevaar.
Els Enhus: "Kleine feiten en geweld worden inderdaad bijna niet vervolgd. Het parket seponeert de overgrote meerderheid van het aantal PV's. Het motief is meestal dat de dader onbekend is. Terwijl het net de taak van justitie is om daders op te sporen."

"Waar ik het echter niet mee eens ben, is met de analyse dat het aantal gewelddelicten stijgt. De politiecijfers daarover zijn niet duidelijk omdat er - wegens besparingen - geen slachtofferenquêtes meer worden gehouden. Als men criminaliteit vergelijkt op wereldschaal, dan is dat altijd op basis van zulke enquêtes. Dat is betrouwbaarder, want naakte politiecijfers blijven zeer gevoelig aan de aangiftebereidheid en geven de context van een misdrijf niet weer. Dat doet een slachtofferenquête wel."

"Is de burger niet bereid tot aangifte, dan komt dat omdat men denkt dat de politie toch niets met de aangifte zal doen. En als de politie er niets mee doet, dan is dat omdat het parket er niets mee doet. We kunnen dus niet hard maken dat het geweld toeneemt. Wat de harde cijfers wel zeggen, is dat er al sinds het jaar 2000 een daling is van de criminaliteit in heel West-Europa."

Hoe komt het dat Justitie niet aan bestraffing toekomt?
Enhus: (denkt na) "Het begint bij de achtergestelde infrastructuur bij Justitie. Dat is nog altijd een log apparaat dat niet aangepast is aan deze eeuw. Parketten kunnen buiten de grenzen van hun arrondissement bijvoorbeeld niet zien of iemand in een ander arrondissement al een dossier heeft."

"De rechterlijke macht wordt in dit land ook zwaar ondergefinancierd. Eigenlijk kan je justitie niet verwijten dat het slecht werkt, want het is de politieke wereld die die situatie in stand houdt, vaak omdat justitie te onafhankelijk is."

Hoe meer dit bekend raakt, hoe minder legitimiteit bij de burger, niet?
Enhus: "Absoluut. Bij de politie is men natuurlijk niet gek om stapels papier in te vullen als men weet dat het parket er toch niets mee doet. Dus wordt de registratie van criminaliteit naar het achterplan verwezen. Ik merk op dat de politie steeds meer evolueert naar loutere ordehandhaving. Dat betekent ook dat de politie grover wordt in haar handelen omdat ze het gevoel heeft dat ze er alleen voor staat. En dus neigt de politie zo naar het eigenhandig straffen, want 'iemand moet het doen,' vinden ze."

"De politiediensten houden zich in negentig procent van de gevallen bezig met relatief kleine feiten, zoals ordeverstoring, conflicten en ruzies. Niet met zware criminaliteit, die nog steeds maar een fractie van de totale criminaliteit inhoudt. Net op het laagste niveau van criminaliteit heeft de politie echter geen steun meer van justitie. En dat is problematisch."

Misschien dalen de criminaliteitsstatistieken daarom. Wat haalt het immers uit om aangifte te doen?
Enhus: "Er is volgens mij nog een belangrijker argument. Sinds 2000 heeft er een verschuiving in het denken plaatsgevonden bij overheden en politie. Men is meer en meer in preventie gaan geloven. Sommige criminologen denken dat door die andere aanpak, de geregistreerde criminaliteit gedaald is. Want men disciplineert overtreders tegenwoordig meer door preventie dan door ze te straffen. Men levert fantastisch werk met preventie. Tegelijkertijd falen vele preventieprojecten en dat durft men moeilijk toe te geven. Vaak is het gewoon een manier om potentieel 'verkeerd' gedrag op voorhand proberen in te perken."

Zijn administratieve sancties, GAS-boetes, niet de andere kant van de preventiemedaille? Als het niet lukt om straffen te voorkomen dan legt men een uniforme straf op in de vorm van een geldboete, om af te schrikken.
Enhus: "GAS-boetes zijn inderdaad een vorm van preventie, en eigenlijk een heel repressieve vorm. Het verraderlijke aan administratieve sancties is dat ze zich afspelen op een zeer lokaal niveau, waar men nog veel autonomie heeft. Want gemeentebesturen worden niet gecontroleerd op de administratieve sancties die ze uitschrijven. Het aantal ambtenaren dat een GAS-boete mag uitschrijven, stijgt ook."

"Kijk, binnen justitie werden verschillende veiligheidskleppen ingebouwd om misbruiken en onrecht te voorkomen. Burgers hebben in een rechtsstaat een heleboel garanties, maar die hebben ze veel minder wanneer ze een GAS-boete krijgen. Integendeel, de overheid vordert rechtstreeks de straf. Het is een tendens die je overal in West-Europa vaststelt. Men creëert naast het klassieke justitiële apparaat een parallelle rechtspraak gebaseerd op 'voorkomen' of 'beboeten'. Dat is geen goede evolutie."

Met GAS-boetes wordt wel opgetreden tegen inbreuken en overlast, in tegenstelling tot wanneer het parket zich over zo'n zaak zou buigen.
Enhus: "Ja, maar justitie is een fundament van onze samenleving met een duidelijke rol. Je kan niet zomaar wat beginnen rommelen in de marge van de rechtspraak."

"Naast dat eerste fundamentele argument tegen GAS-boetes heb ik er nog een tweede. Er is in de criminologie een omslag bezig die op zoek gaat naar de diepere oorzaken van crimineel gedrag. Daarover zijn al verschillende theorieën geopperd. Een van de nieuwste is dat criminologen altijd de emotie negeren die achter misdaad schuilt. Criminelen worden vaak 'verleid' tot misdaad omdat ze die verleiding aangenaam vinden. Dat brengt men tegenwoordig in verband met de consumptiesamenleving, het streven naar 'kicks', alleen voor de spanning. GAS-boetes houden die verleiding niet tegen, maar maken ze integendeel groter."

Verleiding. 'Omdat het kan,' met andere woorden. Is dat een van de oorzaken van geweld en rellen in grote steden, zoals recentelijk nog in Londen het geval was?
Enhus: "Inderdaad. Noem het verveling en het plezier om over de schreef te gaan, om daarna weer netjes terug te komen. Er bestaat in onze samenlevingen meer en meer de neiging om alles op te hangen aan een consumptiemodel. Je bestaat als je consumeert. Snelle behoeftebevrediging wordt normaal. Zo kan je ook verklaren waarom jongeren in een stad als Londen massaal iPods gingen stelen in plaats van geld of voedsel. Men ging als het ware stelen om erbij te horen, om zichzelf te zijn. Want zonder de juiste goederen die je onmiddellijk moet hebben, tel je niet mee en ben je niemand. En dan voelt men zich beledigd of heeft men het gevoel anders behandeld te worden, voelt men zich niet erkend, enzovoort. Er zijn veel nuances, maar geweld en criminaliteit kunnen wel degelijk een manier zijn om zich een identiteit aan te meten."

Is dat een gevolg van de individualisering?
Enhus: "Ik ben het met mijn collega Mark Elchardus eens dat er meer individualisme is, maar niet meer individualisering. We denken dat we als uniek individu vele keuzes kunnen maken, maar eigenlijk doen we dat niet. Vrijwel iedereen wil een iPod, je vindt in elke grote West-Europese stad dezelfde kledingwinkels. Wie is er dan nog origineel?"

Kan het niet zijn dat individualisme een gebrek aan sociale controle in de hand werkt, waardoor geweld meer opvalt?
Enhus: (denkt na) "Dat is een moeilijke vraag. Er zijn tegenwoordig andere vormen van sociale controle, die er voor zorgen dat we meer met elkaar omgaan in sferen die sterk verschillen van elkaar. Dat is een gevolg van onze sterke individuele ontplooiing. Binnen verschillende privésferen zijn er altijd bepaalde gedeelde waarden. Maar wanneer de omgang tussen mensen buiten deze privésferen gebeurt, op de trein, bijvoorbeeld, dan is men onwennig en zijn er niet veel algemeen geldende waarden meer, waardoor men minder durft in te grijpen als er iets gebeurt."

"Nu, binnen wat we primaire groepen noemen, onze vrienden en familie, is er nog een heel sterk sociaal weefsel. Dat breek je niet zomaar af. Maar onze secundaire contacten verlopen anders: op het sociale netwerkforum Facebook kan je makkelijk 'afscheid' nemen van iemand door hem te 'wissen' van je virtuele vriendenlijst wanneer die persoon iets doet dat in jouw ogen fout is. In secondaire contacten wordt er meer gesanctioneerd, en minder gecorrigeerd. Corrigeren is iets typisch voor primaire groepen met een sociaal weefsel."

Wordt u niet somber door al die evoluties? U bent natuurlijk een wetenschapper die de feiten moet bestuderen, maar toch.
Enhus: "Ik ben strijdvaardig zonder pessimistisch te zijn. Samenlevingen gaan niet zomaar ten onder en zijn behoorlijk dynamisch. Er komen trouwens tegenbewegingen op gang, tegen het consumentisme en voor een versterking van de duurzaamheid, ook in menselijke relaties."

"Weet je, ik geloof in veerkracht. Mensen zijn niet dom. Maar het leven in deze complexe samenleving vraagt heel wat energie waardoor mensen soms kiezen voor gemak en gewoonte. Wanneer dat leven als negatief, oneerlijk en problematisch wordt ervaren, zal men collectief zoeken naar andere manieren om dit in te vullen."

Wie is Els Enhus?
Professor Els Enhus (1953) is hoofddocent in de vakgroep criminologie aan de Vrije Universiteit Brussel en is gespecialiseerd in politie- en veiligheidsbeleid. In die hoedanigheid assisteert ze regelmatig de federale overheid en werkt ze onder andere mee aan Brussels Studies, het universitaire kenniscentrum voor Brussel, en aan de onderzoeksgroep Sociale Veiligheidsanalyse VUB-UGent. Naast criminologe is Enhus ook sociologe.
Recent studiewerk van haar omvat jeugdcriminaliteit in Brussel, de perceptie van de politie bij de burger, hang-jongeren, politiewerk in de stad, criminaliteit tegen kleine ondernemers en het onveiligheidsgevoel bij de burger.