In de gevangenisbib: 'Enkel hier is vrije keuze van tel'

Ons beeld over een gevangenisbibliotheek werd tot nu vooral gevormd door de film The Shawshank Redemption, waarin de hoofdrolspeler Andy Dufrasne (Tim Robbins) op eigen houtje de hopeloos verouderde bibliotheek in de gevangenis uitbouwt tot een pareltje. Met honderden brieven aan de overheid slaagt hij erin om geld en boeken te verkrijgen. In de gevangenis van Sint-Gillis ligt dat iets anders: deze bibliotheek wordt mee onderhouden door de gemeentelijke bibliotheek. Elke weekdag mogen de gevangenen hier in groepjes op zoek gaan naar een boek, CD of strip. “Al een geluk, want verder is hier helemaal niets te doen. Deze bib is echt een rustplek.”

De gevangenis is niet meteen een plek waar je je snel welkom voelt. Om binnen te komen moeten we eerst twee zware metalen deuren openduwen. We ondergaan strenge veiligheidscontroles en moeten poseren voor een foto, in ware mugshot-stijl.

De gangen voelen kil, oud en leeg aan: witte muren met een oranje streep die je naar de cellen leidt. De celcomplexen zelf komen we niet in, maar we vangen wel een glimp op: het is het gedeelte van de gevangenis dat er het meeste uitziet als in de films. Tussendoor passeren we vele deuren en hekken, telkens volgt een nieuwe identiteitscontrole. “Vergeet de deuren niet te sluiten”, drukt Sarah Michielsen van de bibliotheek van Sint-Gillis ons op het hart. In een aftandse zijgang maakt een bordje met “bib” erop duidelijk dat we op onze locatie zijn aangekomen.

Sinds 2015 is de gevangenisbibliotheek een antenne van de bibliotheek van Sint-Gillis. Sarah Michielsen is verantwoordelijk voor de werking en heeft veel ambities met deze bib. “Het aanbod moet even kwalitatief zijn als in een gewone bibliotheek”, klinkt het. Zowel de Vlaamse Gemeenschapscommissie als de gemeente Sint-Gillis voorzien de budgetten daarvoor.

Twee collega-gevangenen werken in de bib als bibliothecaris. “We hebben daar niet voor gesolliciteerd, we zijn gevraagd”, verduidelijkt één van hen. “Voor deze functie moet je bekendstaan als een voorbeeldige gedetineerde. Een beetje kennis van informatica, om met het computersysteem te kunnen werken, en een liefde voor boeken is ook mooi meegenomen.”

Want de bibliothecarissen lezen zelf ook graag: “We werken hier van maandag tot vrijdag, tijdens het weekend is de bib dicht. Dat betekent dat ik op vrijdagnamiddag zelf door de rekken mag gaan om mijn selectie voor het weekend uit te kiezen”, zegt hij, en zijn ogen fonkelen wanneer hij eraan denkt.

BELUISTER: Saïd Al-Haddad in de gevangenisbibliotheek - deel 1

Gewone dorpsbib
De bibliotheek zelf ziet er, ietwat verrassend, uit als een doodgewone dorpsbibliotheek. De collectie is misschien wat klein en de installaties dateren net als de rest van het gebouw van de vorige eeuw, maar het is een best mooie ruimte; met veel (zon)licht, een gezellige zithoek en zelfs een kerstboom. “Een bewuste keuze: dit is ook een ontmoetingsruimte voor de gevangenen. Het is één van de weinige momenten waarop ze even uit hun cel moeten”, zegt Michielsen.

Het uitzicht is helaas iets minder fraai: de ramen kijken uit op een binnenplaats die herschapen is een vuilnisbelt vol lege flesjes en blikjes.

Gevangenen moeten zich vooraf inschrijven, en kunnen dan drie kwartier lang in de bib rondneuzen. Elke gevangene mag één keer per week langskomen. Ze mogen gratis twee cd’s en vijf boeken (of strips of manga’s) uitlenen, en de uitgeleende spullen mogen ze drie weken bijhouden.

Veel speciale criteria voor de selectie van de boeken zijn er niet. De gevangenisbib mikt op populaire romans. “We houden daarom de top-tien van de best verkochte boeken in de gaten”, zegt Michielsen. “Thrillers en misdaadboeken vormen een aanzienlijk deel van de collectie. Michielsen vertelt ons ook dat vele gevangenen naar de bibliotheek komen om iets bij te leren. De vele boeken om een andere taal te leren zijn daar een bewijs van.

Kook- en reisboeken
“Gedetineerden lezen ook graag boeken waarbij ze kunnen denken aan een leven buiten deze muren”, vertelt één van de bibliothecarissen: “Kookboeken doen het daarom erg goed: in de gevangenis krijgen ze wekelijks dezelfde gerechten voorgeschoteld. Daarom vinden ze het leuk om weg te dromen bij iets meer verfijnde culinaire recepten. Om dezelfde reden zijn reisboeken heel populair”, aldus de man, en hij haalt een veel uitgeleend boek met luchtfoto’s van heel Europa uit het rek.

Niet alle boeken hebben een plaats in een gevangenisbib: “We weren vooral boeken die extremistisch van aard zijn, of die aanzetten tot haat”, zegt Michielsen. Geweld en seks worden niet meteen geweerd. Er zijn niet alleen Franse en Nederlandse boeken te vinden: er is onder meer Portugese, Arabische, Roemeense en Albanese literatuur te vinden

De gevangenen kunnen zelf ook suggesties geven: daarom ligt er een ‘wensboek’ aan de ingang. “Eén van de gevangenen vroeg om sudoku’s te voorzien. Een andere vroeg naar het boek ‘Mathilda’ van Roald Dahl, omdat het hem terugbracht naar zijn kindertijd. Dat vond ik wel mooi. Iemand anders wou dan weer een boek om te leren tekenen”, vertelt Michielsen.

BELUISTER: Saïd Al-Haddad in de gevangenisbibliotheek - deel 2

‘Lezen maakt me rustig’
Eén van de gevangenen is wel tevreden dat er een bibliotheek is, maar vindt de keuze nogal beperkt. “Ik lees normaal gezien drie boeken per week, maar vandaag heb ik er geen gevonden”, zegt de man, en dus heeft hij alleen een Metrokrant onder de arm. De gevangene wil op de hoogte blijven van wat er in de wereld gebeurt. “Ik heb wel een televisie in de cel, maar waarom zou ik TV kijken als ik een boek kan lezen? Lezen maakt me rustig, en op TV zijn er alleen maar des conneries te zien. Ik vind het belachelijk dat we niet op internet mogen: daar zou ik pas iets uit leren”, aldus de man, die vooral graag biografieën leest.

Op z’n minst enkele gedetineerden doen hun uiterste best om mee te zijn. Twee gevangenen spreken ons aan op wat er op de cover van Le Vif staat: 'Belgique = Etat flamand’, staat er in drukletters, en het intrigeert hen. Ze willen alles weten over de federale regering, de rol van N-VA daarin, en de communautaire conflicten in dit land. Tegelijkertijd zijn ze ook geïnteresseerd in onze mening over de macht van Rusland in het Syrische conflict, in hoe wij denken over de dood en over de Brusselse aanslagen. Zelf keuren ze die alvast af: 22 maart heeft hen evenveel gechoqueerd als andere Brusselaars.

Een andere bibliotheekbezoeker heeft een Franse CD in zijn handen – de verzamelaars van Marco Borsato of Andre Hazes heeft hij links laten liggen. Boeken leent hij deze keer niet uit, maar doorgaans heeft hij een voorkeur voor waargebeurde verhalen en boeken over misdaad en maffia. Hij grijpt de boeken 'Undercover bij de federale politie' en 'Ik was twaalf en ik fietste naar school' van Marc Dutroux-slachtoffer Sabine Dardenne om zijn voorkeur te demonstreren. “Ik ben geboren in 1989, en dat is een verhaal dat ik me nog goed herinner uit mijn kinderjaren. Het is een misdrijf dat iedereen gechoqueerd heeft.”

Voor deze man heeft de bibliotheek een groot belang: “Voor ik in de gevangenis zat, had ik te weinig tijd en rust om te lezen. Hier heb ik helaas zeeën van tijd en is er rust in mijn hoofd. De bib is echt een rustplek: ik vind er dingen die me doen denken aan mijn kindertijd, zoals de strips.” Al blijft het een druppel op een hete plaat: “Voor de rest is hier helemaal niets te doen.”

Helemaal ongelijk heeft hij niet: eind mei 2015 sneuvelden meerdere activiteiten in de gevangenis, zoals opleidingen en de mogelijkheid om aan sport te doen. Ook de bibliotheek bleef meer dan een jaar dicht. Verder blijven er maar weinig mogelijkheden over voor de gedetineerden.

De boeken die ze uitlenen zijn één van de weinige dingen in de gevangenis waar ze zelf volledig vrije keuze in hebben. De rest van hun doen en laten hier wordt bepaald door het systeem. “Dit is de enige plek waar we ons een beetje normaal kunnen voelen”, vertelt één van de gevangenen, alvorens hij weer naar zijn cel wordt geleid.

BELUISTER: Saïd Al-Haddad in de gevangenisbibliotheek - deel 3

foto's: © Filip Van der Elst