In de sporen van de scheve architect

Gent, Antwerpen, Luik en Bergen hebben ondertussen allemaal een nieuw gerechtsgebouw. Brussel moet het nog altijd doen met de kolos die Joseph Poelaert bouwde tussen 1866 en 1883. Of mág het nog altijd doen, want een tentoonstelling met architectuurideeën in Bozar laat zien dat het gebouw behalve beperkingen ook veel mogelijkheden heeft.

F unctionaliteit was duidelijk niet de hoofdbekommernis van skieven architèk Joseph Poelaert, en naarmate de tijd vordert, doet zich dat almaar sterker voelen. Het gebouw is niet aangepast aan de hedendaagse noden, waardoor verschillende gerechtelijke instanties er al zijn weggetrokken en de overblijvers worden geconfronteerd met ernstige beveiligings- en comfortproblemen.

Wat kun je aan met zo'n gebouw? De federale regering, die via de Regie der Gebouwen de eigenaar, en via het ministerie van Justitie de eindverantwoordelijke van de gebruikers is, besliste over die vraag een internationale ideeënwedstrijd te lanceren.

Omdat er nog geen welomlijnd programma is voor de (her)bestemming, konden de deelnemers aan Brussels courthouse - Imagine the future! werken binnen twee mogelijke scenario's: een waarbij het Justitiepaleis (gedeeltelijk) een justitiële functie behoudt, en een waarbij die functie verdwijnt. Van het tweehonderdtal inzendingen van over de hele wereld stapten er 81 in het eerste scenario en 113 in het tweede.

De jury, onder leiding van de Brusselse bouwmeester Olivier Bastin, bekroonde voor elk scenario drie laureaten, die samen met een selectie van een dertigtal andere ontwerpen worden tentoongesteld. Curator Joachim Declerck van Architecture Workroom Brussels koos daarbij voor een thematische aanpak, naargelang de ontwerpideeën meer nadruk leggen op de symboliek, de stedelijke dynamiek, de functionaliteit, de monumentaliteit of de inplanting van het gebouw en de site.

Rotsblok of schandpaal?
Uiteraard zijn niet alle ideeën even pragmatisch en mag er ook al eens gelachen worden. Zo wil AVA het Justitiepaleis letterlijk laten verstenen tot een gigantisch rotsblok, en wil ORG het gebouw uit elkaar halen om de onderdelen te kunnen verschuiven en herverdelen.

Iets meer programmatisch zijn de ideeën van Peter Janssen en Suzy Van Gerwen, die het paleis langzaam tot een imposante ruïne willen laten verworden, of van Donis uit Nederland, dat een transparant scherm voor het gebouw plaatst met de naar Magritte verwijzende naam 'This is not a scaffolding' en het gebouw wil toevertrouwen aan de kunsten.

Office Kersten Geers David Van Severen, Guido Jan Bral en Kuehn Malvezzi zien het paleis dan weer als een onderdeel van een tijdelijke tentoonstelling van Europese architectuur.

Het Grieks-Portugese duo Oliveira-Ruivo wil in het Justitiepaleis niet alleen de rechtspraak, maar ook de bestraffing organiseren, door op de bovenverdiepingen en in de koepel een gevangenis te installeren waarnaar de gevangenen na hun vonnis 'opstijgen' met een rondje om de toren. Het (bedenkelijke) principe van de schandpaal.

En met welke ideeën kwamen de laureaten? De eerste laureaat in de categorie met behoud van een (gedeeltelijke) justitiële functie is de associatie van T.O.P. Office en Expo68. Hun voorstel brengt op een elegante manier bepaalde nieuwe functies binnen in het gebouw, die evenwel strikt gescheiden blijven van de justitiële. Uitgangspunt is de recuperatie en herbestemming van de enorme sokkel - de kelder, zo u wilt - van het paleis: liefst vijftienduizend vierkante meter gewelfde ruimtes die de verbindingen van het oorspronkelijke stadsweefsel kunnen herstellen, zich lenen voor wandelroutes waarin ook de enorme binnenplaatsen zijn opgenomen, maar ook voor commerciële, culturele en toeristische activiteiten. Ook de Miniementrap, de Salle des Pas Perdus en de koepel met panoramisch zicht worden publiek, maar de rest van het gebouw wordt integraal door justitie opgenomen.

In dezelfde categorie volgen de twee andere laureaten (Surentu/De Mul en City 4 uit Nederland) hetzelfde spoor, met veel aandacht voor de toegankelijkheid en de transformatie tot groene zones van de omliggende ruimten. City 4 organiseert daarin ook het stadsspel 'Zoek advocaat Vermassen'.

Radicaal
In de categorie die geen rekening meer houdt met een justitiële functie, won het radicale project 'Pas de Palais, pas de Palais' van Scale: het Justitiepaleis wordt ontmanteld, de restanten worden opgesplitst en getransformeerd tot een stadswijk. Die afbraak zou dan wel wat aan het lot van Horta's Volkshuis doen denken, terwijl tweede laureaat Graphical Arch van het paleis net een Volkshuis wil maken door er een residentiële, culturele en recreatieve functie aan te geven.

Derde laureaat Silande/Papin focust vooral op de Salle des Pas Perdus als onderdeel van een voetgangersstraat waar eventueel de Marathon van Brussel kan passeren.

Zo heeft deze tentoonstelling zeker de verdienste dat ze aan het denken zet. Kun je de justitiële functie binnen één gebouwencomplex combineren met andere functies, en zo ja, met welke dan? Kun je een theaterzaal inrichten waar twee verdiepingen hoger in de assisenzaal waargebeurde gruwelverhalen verteld worden? Wonen op een plek waar criminelen af- en aangevoerd worden? Shoppen in een wandelstraat waar de Witte Mars zijn eindpunt heeft?
Moet je dit Guggenheim van Brussel aan het publiek geven? Of heeft Justitie alle recht op zo'n monument, ook al maakt dat fundamentele ingrepen in de oorspronkelijke architectuur noodzakelijk? Minister van Justitie Stefaan De Clerck (CD&V) en de Brusselse balies hebben alvast hun voorkeur laten blijken voor het behoud en terugkeer van de gerechtelijke instanties naar het Justitiepaleis. Als minister van Financiën en verantwoordelijke voor de Regie der Gebouwen hoopt Didier Reynders (MR) binnenkort op de ministerraad over een concreet programma en een financieringsmodel te kunnen spreken.

----------------------------------------------

Tentoonstelling Architecture for Justice, nog tot en met 15 mei in het Paleis voor Schone Kunsten, Ravensteinstraat 23, 1000 Brussel. Gratis, elke dag (behalve maandag) van 10 tot 18 uur, donderdag tot 21 uur. Meer op 02-507.82.00, info@bozar.be of www.bozar.be. U kunt alle ingediende ideeën consulteren op www.brusselscourthousecontest.be