Drie denkers over vrijzinnigheid, vrijmetselarij en godsdienst

De maçonnieke wortels van Brussel zijn in steen gebeiteld. Maar de migratie heeft de godsdienst naar het hart van de stad gebracht. Staat het vrije denken onder druk? Professor Els Witte: “Waarom zou de islam niet moderniseren net zoals het katholicisme voorheen?”

Nog voor de eerste vraag gesteld is, maakt Jacky Goris (65), algemeen directeur van de Scholengroep Brussel, duidelijk wat hij niet is. “Als u vragen hebt over de vrijzinnigheid bent u bij mij aan het verkeerde adres, ik behoor niet tot de georganiseerde vrijzinnigheid. Ik ben atheïst, praktiserend atheïst zelfs, en antiklerikaal, maar wens me niet op te sluiten in een ideologisch of filosofisch carcan: mijn freedom of speech is voor mij te belangrijk. Ik ben ook niet tegen godsdienst, elke vorm van zingeving kan de mens boven zichzelf uit tillen en kan hem het goede doen doen. Ik ben wel tegen de invloed van de godsdienst op de civiele maatschappij en dus op het leven van andersdenkenden. Ik vertegenwoordig ook niet dé vrijmetselarij: we zijn alles behalve een hiërarchische organisatie ik kan alleen namens mezelf spreken.”
Goris is lid van het Grootoosten van België en was in het nabije verleden ook Grootmeester. Omdat er in de loge een rotatiesysteem is, is hij nu weer gewoon lid.

Als vrijmetselaar schat u de vrijheid van denken hoog in. En net die wordt anno 2017 bedreigd. Het rapport dat islamoloog Montasser AlDe’emeh voor u schreef over het bang maken van kinderen voor hel en verdoemenis is onthutsend.
JACKY GORIS: De invloed van extremistische stromingen binnen de islam groeit exponentieel en ik vind dat zeer zorgwekkend. Wij moeten onze verantwoordelijkheid nemen en dat doen we ook. Ik heb goede contacten met de inspecteurs islamgodsdienst. We moeten meehelpen aan de uitbouw van een liberale islam, een islam die op een positieve manier kan samenleven met katholieken, protestanten, joden en atheïsten. Tegen het angstdiscours van de extremisten moeten we samen met de inspecteurs en de leraren islam een tegendiscours ontwikkelen, een discours dat duidelijk maakt dat de extremistische lezing maar één mogelijke is van de vele. Dé islam bestaat niet, net zomin als hét protestantisme. We moeten ijveren voor een degelijke opleiding voor leraars islamitische godsdienst. Vandaag is de kennis van de islam bij sommigen ontstellend beperkt. Trouwens, als kleine meisjes geleerd wordt dat ze zullen branden in de hel als ze geen hoofddoek dragen, dan is dat niet alleen een zeer extremistische opvatting, het is een stelling die geen steun vindt in de Koran. Op school kan die hoofddoek inderdaad niet worden gedragen: het druist regelrecht in tegen het project van het gemeenschapsonderwijs. Het is dus niet eens de keuze van dat meisje. Haar bedreigen met enge straffen, is echt pervers.

Tot ver in de 20ste eeuw waren er ook pastoors die vanop de kansel een angstdiscours hielden. En de god van het Oude Testament was een jaloerse, toornige god.
GORIS: Dat klopt, maar het katholicisme heeft zich noodgedwongen ingeschreven in de seculiere samenleving. De katholieke catechismus uit de jaren vijftig bevat enkele leuke stukjes over eeuwige bestraffingen in de hel. Tussen haakjes: ik heb er onlangs nog op gewezen dat de banvloeken van de katholieke pastoors in de eerste helft van de vorige eeuw recht uit de Divina Commedia van Dante kwamen, dat zegt genoeg. Ook de islam zal een evolutie doormaken, en wij moeten de omstandigheden daarvoor creëren. Uit de Koran kan je, net zoals uit de Bijbel, zwart en wit halen. Zoals Spinoza in de zeventiende eeuw al aan tekstkritiek deed met de Bijbel, zal dat ook met de islam moeten gebeuren. De islam behoeft een historische en antropologische lezing. Ik geef een voorbeeld: de kleren die de profeet droeg, moesten hem beschermen tegen de zandstormen in de woestijn, ik zie echt niet in waarom moslims die hier zouden moeten dragen. Anderzijds staat er ook in de Koran dat ongelovigen moeten worden gedood. En dat wordt niet gedaan. Waarom wordt het ene eruit geplukt en het andere niet?

Bent u voorstander van het afschaffen van levensbeschouwelijke vakken?
GORIS: Liever vandaag dan morgen, maar daarvoor moet de Grondwet gewijzigd worden. De Grondwet stelt dat er levensbeschouwelijke vakken moeten worden gegeven, maar zegt niet hoeveel uur. Vandaag heeft de decreetgever bepaald dat het lesrooster twee uur levensbeschouwelijk onderricht moet bevatten. Laten we dat reduceren tot één uur en het andere uur besteden aan het creëren en implementeren van een gemeenschappelijk waardenkader. Geen louter theoretische cursus, maar een lessenreeks waarin ieder vanuit zijn filosofische overtuiging zijn bijdrage kan leveren aan de civiele samenleving met als kader de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens en het zelfbeschikkingsrecht van het individu.

Wat doet u als vrijmetselaar geloven dat het goedkomt?
GORIS: Dat is één van onze plichten. Wij moeten blijven ijveren voor een betere samenleving of zoals het in maçonnieke taal luidt: Blijven werken aan de tempel van de mensheid. Een ander voorschrift is het haast kantiaanse gezegde dat het onze plicht is onze plicht te doen. Vrijmetselaar ben je nooit zomaar.

Dat klinkt mooi, maar iedere keer als ‘de’ loge in het nieuws komt is het met minder fraaie zaken. De rectorverkiezingen in Gent laten het opnieuw zien.
GORIS: Dat de loge het beslissingsproces probeert te beïnvloeden is pure stemmingmakerij. En dat mag u letterlijk nemen. Iemand ervan beschuldigen dat hij vrijmetselaar is, is helaas nog altijd een efficiënte manier om die persoon in diskrediet te brengen en De Morgen verontwaardigde artikels te laten schrijven. Het zou interessant zijn te weten wie de ‘beschuldiging’ geuit heeft. Als het woord loge valt, ontspinnen er zich onmiddellijk samenzweringstheorieën, waarvan de andere kandidaten gretig gebruik maken. Een van onze adagiums luidt dat je in een selectieprocedure altijd de beste moet nemen, zijn twee kandidaten gelijkwaardig - wat in de praktijk natuurlijk nooit voorkomt - dan mag je voor de vrijmetselaar kiezen. Een proces zoals de rectorverkiezingen beïnvloeden, gaat in tegen de kansengelijkheid, een principe waar wij niet willen aan tornen.

Misschien is meer openheid wel de oplossing.
GORIS: Het is een vicieuze cirkel, mensen outen zich niet als vrijmetselaar door de negatieve reacties, en omdat ze zich niet uiten blijft het lidmaatschap een wapen om logebroeders en -zusters in diskrediet te brengen. Een van mijn vrienden werkte destijds bij Anhyp (een bank in handen van Antwerpse katholieke bourgeoisie die overgegaan is in AXA, red.) in Antwerpen. Had hij zich geuit, dan had hij nooit promotie kunnen maken.

Kan een katholiek lid worden van de loge?
GORIS: De vrijmetselarij is niet synoniem met vrijzinnigheid: wij willen mensen van verschillende gezindten verenigen. Uw katholieke kandidaat kan dus lid worden op voorwaarde dat hij losgekomen is van de dogma’s en het zelfbeschikkingsrecht van het individu onderschrijft. Een katholiek die zegt dat niemand het recht heeft om euthanasie te plegen of een vrouw het recht ontzegt een abortus te ondergaan, is niet welkom. Ook wie een of ander heilig boek boven de wet plaatst en zijn eigen gelijk boven alles en iedereen stelt, kan geen vrijmetselaar zijn.

Godsdiensten eisen meer en meer de openbare ruimte op.
GORIS: En daar moeten we op onze hoede voor zijn, de openbare ruimte is van iedereen. Meisjes voor hoer uitmaken omdat ze een korte rok dragen, is een strafbaar feit. Zoals ik ook vind dat vrijzinnige politici niet thuishoren in het jaarlijks Te Deum. Dat is een aangelegenheid voor katholieken. Ik begrijp dat niet. De scheiding tussen Kerk en Staat is niet onderhandelbaar. Maar die katholieken mogen zich voor mijn part manifesteren, zolang ze anderen niet storen. Ze mogen zelfs betogen tegen de verworvenheden van de moderniteit. Ook dat is vrijheid van meningsuiting.

Veel van de vrijzinnige doelstellingen zijn gerealiseerd,” zegt professor Els Witte, ererector van de VUB. De dominantie van de katholieke kerk is verleden tijd, militante vrijzinnigheid hoeft niet meer. Maar er dienen zich nieuwe uitdagingen aan: “De vrijzinnigheid moet betrokken worden bij de uitbouw van een verlichte islam.”

Als historica wil Witte de zaken in perspectief stellen: “Als we het hebben over de problemen tussen de islam en de seculiere samenleving moeten we goed voor ogen houden dat die seculiere staat een vrij recent verschijnsel is. Tot een halve eeuw geleden domineerde de Katholieke Kerk Vlaanderen. En daar ging een langzame bevrijding van het individu aan vooraf die begon met de renaissance en de Verlichting.”

De strijd tussen de Katholieke Kerk en de vrijzinnigheid is de jongste decennia fel afgenomen. Is het allemaal pais en vree?
ELS WITTE: De Katholieke Kerk is niet meer dominant, de zondagpraktijk is gereduceerd tot vijf procent en in Brussel is dat zelfs nog minder. Het katholiek onderwijs is mentaal ontzuild en dat geldt ook voor andere instellingen zoals mutualiteit, vakbond, jeugdbeweging en dies meer. Bovendien hebben de recente pedofilieschandalen het gezag van de Kerk nog verder aangetast.
Het verlicht katholicisme is de uitkomst van een moeizaam proces van verzoening tussen geloof en wetenschap, waarin gezaghebbende theologen een centrale rol gespeeld hebben. Het militante, doctrinaire katholicisme is marginaal geworden, veel van de vrijzinnige doelstellingen zijn gerealiseerd. Ik durf te stellen dat militante vrijzinnigheid niet meer van deze tijd is, hoewel heel wat vrijzinnigen zullen vinden dat waakzaamheid nog altijd geboden is.

Het heeft wel tot de paars-groene regeringen aan het begin van de 21ste eeuw geduurd voor een aantal ethische kwesties beslecht werd. Is de strijd gestreden?
WITTE: Onze wetgeving is voortaan meer aangepast aan seculier denken. Abortus, euthanasie en homoseksualiteit waren verboden omdat ze niet strookten met de katholieke doctrine. Er moest een plaats opgeëist worden voor het niet-katholieke denken, iedere keer opnieuw moest er een hypotheek gelicht worden.
Ook de georganiseerde vrijzinnigheid heeft haar plaats verworven met lessen moraal in het gemeenschapsonderwijs, morele consulenten en humanistisch verenigingsleven met de Huizen van de Mens. Het zijn organisaties die voornamelijk hoogopgeleiden aantrekken. Heel wat vrijzinnigen kiezen echter voor de totale ontvoogding en willen ook niet bij de georganiseerde vrijzinnigheid horen.
Veel van de doelstellingen van de vrijzinnigheid zijn gerealiseerd. Er zijn nog desiderata, maar die zijn beperkt in vergelijking met de realisaties. Er zijn nog toepassingsproblemen met abortus en euthanasie. De liberalisering van abortus is niet voltooid, abortus moet uit het strafrecht. Ook is de overbetoelaging van de katholieke godsdienst - volgens parochies en niet volgens kerkgangers - een doorn in het oog van andere levensbeschouwingen en godsdiensten.

Denkt u dat islam en wetenschap kunnen verzoend worden? Is een verlichte islam mogelijk?
WITTE: Zeker, de islam heeft dienaangaande zelfs een langere traditie dan het katholicisme. De middeleeuwse filosoof Averroes poneerde al dat de wetenschap primeert bij een botsing tussen wetenschap en geloof.

De problemen met de islam zijn in de eerste plaats maatschappelijke problemen. Moeten er opnieuw hypotheken gelicht worden?
WITTE: De islam telt inderdaad heel wat stoorzenders: de vrouw die zich moet bedekken, het creationisme, de houding tegenover homoseksualiteit en het onverdoofd slachten. Als we in vrede willen leven in die pluralistische samenleving moet er permanent gezocht worden naar aanvaardbare compromissen zonder discriminatie. Ook de vrijzinnigen moeten duidelijk maken wat voor hen kan en niet kan. Ik denk bijvoorbeeld aan het belang dat de vrijzinnigen terecht hechten aan de neutrale staat. Die levensbeschouwing verdient hetzelfde respect als de godsdiensten. Door deze complexe interactie komen we in een andere samenleving terecht waaraan iedereen zich moet aanpassen.

Komt het goed met Brussel?
WITTE: Als we abstractie maken van de extremisten vind ik niet dat het slecht gaat in Brussel, al is er natuurlijk zeer weinig onderzoek waarop ik me kan baseren. Er nemen heel wat moslims deel aan het politieke proces en die streven ook naar modernisering, naar dat aanvaardbaar compromis. Het is een proces dat zich zonder twijfel zal doorzetten, want waarom zou de islam niet ‘moderniseren’, zoals dat ook met het katholicisme gebeurd is?

Zijn de universiteiten VUB en ULB nog vrijzinnige machtsbastions?
WITTE: Net zoals er aan katholieke kant een ontzuiling heeft plaatsgevonden is dat ook gebeurd langs vrijzinnige kant. Het profiel van de VUB- en ULB-studenten en docenten spoort niet meer met de klassieke verdeling katholiek/vrijzinnig. Er zijn ook andere groepen gekomen, ook aan de ULB. De invloed van de politiek verloopt langs andere kanalen dan alleen maar de vrijzinnige. Maar dat wil niet zeggen dat het vrijzinnig humanisme niet langer aanwezig zou zijn in beide universiteiten of in de studentenkringen. Die aanwezigheid steunt immers op een lange traditie.

Ooit was de vrijmetselarij de drijvende kracht achter een liberale politiek, maar de 19de eeuw ligt ondertussen al meer dan een eeuw achter ons, waarschuwt VUB-professor geschiedenis Jeffrey Tyssens: “Electoraal valt er niets meer te halen in de loges.”

De loge kan op weinig begrip rekenen in de publieke opinie ook al omdat vrouwen er niet toegelaten zijn.
JEFFREY TYSSENS: Dé loge is op zich al een besmette term die samenzweringstheorieën inhoudt. Dé loge bestaat niet. Je moet het hebben over de loges in het meervoud of de vrijmetselarij. In Brussel alleen al zijn er meer dan zestig, zeventig loges. Je hebt trouwens mannenloges, vrouwenloges en gemengde loges. Misschien moeten we in dat verband iets zeggen over het Grootoosten van België, de grootste obediëntie van het land. Die heeft rond 2000 beslist dat ze een mannenobediëntie blijft, maar haar loges beslissen relatief autonoom of ze zusters als bezoekers toelaten, met een ruime panoplie als gevolg. Misschien gebeurt het op een dag dat zusters ook lid kunnen worden van het Grootoosten.

Waarom lijken de loges nauwelijks te evolueren?
TYSSENS: Het evolueert traag, maar het evolueert. De vrijmetselarij is vooreerst een genootschap dat op traditie steunt. In de Amerikaanse context circuleert er zo een grapje dat de sfeer goed weergeeft. Vraag: Hoeveel vrijmetselaars zijn er nodig om een peertje te vervangen? Antwoord: Vervangen? Dat zegt wel iets. Het is ook een instituut dat liefst met consensus beslist en niet meerderheid tegen minderheid, zeker als mensen zich gefroisseerd zouden kunnen voelen en wegblijven. Het is tenslotte een genootschap dat op vriendschap berust. Ik kan me best voorstellen dat er broeders zijn die voorstander zijn van een gemengde loge, maar niet op de spijker blijven kloppen om geen conflicten uit te lokken. Het is een subtiel spel van aftasten.

Geldt dat ook voor de Angelsaksisch gekleurde Reguliere Grootloge?
TYSSENS: In de Reguliere Grootloge zijn de mogelijkheden er niet. Zelfs als ze zouden gemengd willen worden, zullen ze het niet doen om internationale redenen: als ze gemengd worden, vliegen ze er in Londen uit. De Reguliere Grootloge is eerder behoudend en gevoelig voor een religieuze invulling, dat zie je ook in de rituelen. Om tot de Reguliere Grootloge te kunnen behoren, moet je in principe in iets “opperwezenachtigs” geloven.
Het Latijnse model, zoals het Grootoosten, vind je in landen waar de confrontatie met de Katholieke Kerk hevig was. Je mag in iets geloven, maar dat moet niet. De meeste loges zijn seculier, de meeste broeders zijn vrijzinnig. Maar er zijn ook protestanten en joden, maar die zijn in België niet talrijk. De Latijnse variant was in de 19de eeuw politiek geëngageerd. Je kan in België de geschiedenis van de vrijmetselarij en de liberale partij niet los van elkaar behandelen.

Aan het einde van de jaren 1980 kon je nog altijd geen burgemeester worden van de stad Brussel zonder de ‘zegen’ van de ULB, zo werd mij als beginnend correspondent in die tijd verteld.
TYSSENS: Tot 1909, van Nicolas-Jean Rouppe over Charles Buls tot Emile Demot, waren de burgemeesters van de stad Brussel vrijmetselaars. Vanaf Adolphe Max was dat niet langer het geval. Er zit in de Lakensestraat (waar de tempel van het Grootoosten is, red.) geen mannetje dat met remote control kan beslissen wie wel en wie niet burgemeester van Brussel kan worden. Het is met andere woorden cafépraat, waar een bepaalde pers in mee stapt omdat het goed klinkt en goed smaakt, maar de realiteit kleurt anders.

Ook verhalen over ‘geheime afspraken’ tussen liberalen en socialisten in de loge doen het nog altijd goed.
TYSSENS: Kijk naar de coalities en de beleidsuitkomsten, het spoort doorgaans zelden tussen blauw en rood in dit land. Electoraal valt er bij de loges niets meer te halen. De grote namen zie je er nooit, ze hebben er de tijd niet voor en ze zouden zich aan permanente kritiek blootstellen: in de loges moet niemand zijn mond houden. Overigens is dat in het Franstalig landsgedeelte niet zoveel anders dan in Vlaanderen. Als er ook daar een groot vrijmetselaarscomplot was, dan zou een christendemocraat er nooit de onderwijsportefeuille krijgen. In Franstalig België heeft nochtans het CDH de laatste jaren onderwijs bestuurd.

Wanneer was het volgens u afgelopen met de verstrengeling loges-politiek?
TYSSENS: Met het ontstaan van België merkten de liberalen dat de Katholieke Kerk de ruggengraat van een politieke stroming werd. Ze vonden dat ze zich moesten engageren om niet door de katholieken platgewalst te worden. Met Pierre-Théodore Verhaegen groeide dan de idee om met de loges liberale kieskringen te vormen.
Er deed zich alras iets merkwaardigs voor: binnen de loges waren het doorgaans de progressieve liberalen die het voor het zeggen kregen, binnen de partij de doctrinairen, de meer behoudsgezinde vleugel dus. Dat relativeert ook voor die jaren de mogelijkheden om politiek echt te wegen. De progressieven binnen de loges waren bijvoorbeeld vanaf 1850 obsessief bezig met onderwijs als een sociaal project, maar het heeft tot 1914 geduurd voor de leerplicht gestemd werd.
Met het algemeen kiesrecht wordt de zaak helemaal hopeloos. De maçonnerie heeft zelfs stakingen voor algemeen kiesrecht helpen bekostigen, maar verdronk dan wel in het massaelectoraat dat door de kiesrechtverbreding ontstond. Met socialisten in de loges wordt de spagaat met de liberale leden te groot. De socialisten waren tot 1914 nog een zelfverklaarde revolutionaire partij, er waren nauwelijks nog punten waar socialisten en liberalen elkaar vonden, op het antiklerikalisme na. Maar ook dat verandert na 1914. Socialisten en liberalen kiezen er dan voor om met de katholieken te regeren.

Is Brussel nog altijd een maçonniek bolwerk?
TYSSENS: In zekere zin wel. Brussel is de hoofdstad, de koepelstructuur van verschillende obediënties is hier gevestigd. Ook de bibliotheek van het Grootoosten is in Brussel. Vroeger waren er weinig loges met veel leden, nu zijn er veel loges met weinig leden. Er zijn tientallen loges in Brussel, het Grootoosten alleen heeft er een dertigtal werkplaatsen. De verschillende loges in Brussel delen vaak één lokaal, in de Lakensestraat komen er elke avond vier à vijf loges samen. De eerste Nederlandstalige loge van de hoofdstad dateert van 1932. De Nederlandstalige Brusselse loges tellen ongeveer één derde Brusselaars, twee derde komt uit de Rand. De loges die de meeste nieuwe leden mogen begroeten zijn – niet toevallig wellicht – de gemengde loges, vooral Le Droit Humain.