'Ervaringsdeskundige' wil bijdragen tot herintegratie van ex-gedetineerden

Toen Rudy Machiels na tien jaar uit de gevangenis kwam, stond totale herintegratie centraal voor hem. Tijdens zijn ‘zit’ voor partnerdoding heeft hij zich herschoold met een masteropleiding. “Om mijn kansen ‘buiten’ te vergroten,” zegt hij. Met de VUB zou hij nu willen onderzoeken hoe ex-gedetineerden en hun naasten de stap van de gevangenis naar de samenleving verwerken.

D rie federale en Brusselse ministers brachten vorige week samen een informatiebrochure uit voor (ex-)gedetineerden van Sint-Gillis, Vorst en Berkendaal. In de brochure kun je terugvinden welke vormingen de verschillende externe diensten aanbieden. Doel van die vormingen is kans op de re-integratie in de samenleving zo groot mogelijk te maken. Al stellen wij ons de vraag of dit aanbod hen wordt 'voorgeschoteld' of gebaseerd is op een behoefteonderzoek. Het is ook in die context dat ex-gedetineerde Rudy Machiels als 'ervaringsdeskundige' werkt aan een doctoraat in de criminologie bij de VUB. Hij bestudeert de sociale herintegratie van ex-gedetineerden.

U volgde een master agogische wetenschappen toen u in de gevangenis zat.
Rudy Machiels: "Een van de redenen waarom ik universitaire studies (vrijetijdsagogiek of de studie van vrijetijdsinvulling en levensstijlen, JMB) ben gestart, is dat je moet leren omgaan met de leegheid van het bestaan in de gevangenis. Er was al vier jaar verstreken na tweeënhalf jaar voorbereiding op het proces, de verwerking van wat er gebeurd is - ik kreeg er levenslang voor - en een interne, voltijdse tewerkstelling. Ik keek toen uit naar wat zinvol kon zijn voor mijn herintegratie in de maatschappij. En ik wou een positief rolmodel zijn voor mijn minderjarig kind: als vader en wat studie-inzet betreft."

Als uw misdrijf losstaat van alles in de maatschappij, mag ik dan stellen dat alle kansen in de samenleving voor u open lagen, zodra die geboden werden?
Rudy Machiels: "Als je minstens tien jaar moet 'zitten' dan mag je ervan uitgaan dat al je studie- en werkervaring achterhaald is. Ik wou me volledig heroriënteren (voordien was Machiels projectleider in een softwarebureau, JMB) . Maar noch de gevangenis (Sint-Gillis is een voor-arresthuis, JMB), noch de universiteit had procedures voor mijn 'soort van studenten'. Terwijl hogere diploma's halen aan Franstalige kant meer gebruikelijk bleek."

"Via de psychologe van de gevangenis en de studieadviesdienst van de VUB is de faculteit psychologie en educatiewetenschappen aangesproken. De decaan ondersteunde mijn aanvraag. Twee doctorandi hebben mijn studieparcours gevolgd en begeleid. Een zoekertje op het prikbord agogische wetenschappen, om studenten te vinden die me in de gevangenis wilden helpen, leverde één reactie op. Zeer positief."

Wat dachten andere gedetineerden van uw studie-ijver?
Rudy Machiels: "Voor een heel beperkt groepje werd ik een voorbeeld. Anderen reageerden apathisch, omdat mijn voorbeeld haaks stond op het gebrek aan motivatie om hun toekomst bij te sturen. Al waren er veel die allerlei vormingsmodules volgden. Een sterke motivatie om te studeren was dat ik me verzette tegen het etiket 'gevangene'. Zeker omdat, zodra je buiten bent, alle gedetineerden over één kam geschoren worden door de maatschappij."

Werken in de privé, lukt dat voor iemand met uw strafblad?
Rudy Machiels: "Ik heb een aantal strategieën toegepast bij sollicitatiegesprekken, wat trouwens ook een verkapt onderzoek was om te zien of 'wij' die kansen krijgen. Als je in je cv open kaart speelt - uiteindelijk is dat het eerlijkst en gemakkelijkst - dan geraak je nooit van den dop af. Een van de aandachtspunten in mijn doctoraat is dan ook de vraag of hooggeschoolden het moeilijker hebben om zich professioneel te re-integreren dan lager geschoolden, zoals bouwvakkers, chauffeurs en horecapersoneel."

Krijgen ex-gedetineerden wel kansen als ze buiten komen?
Rudy Machiels: "Als we ons baseren op de recidivecijfers: in Amerika gaat men ervan uit dat tweederde terug binnen komt, in België zou dat lager liggen. Mijn vraag is echter: wat gebeurt met de rest? Hoe doen zij het? Hoe (over)leven zij? Wie voorwaardelijk vrijkomt, krijgt gedurende een aantal jaren opvolging door justitie. Bedoeling is om via individuele begeleiding en controle de herintegratie te bevorderen en recidive tegen te gaan."

"Maar het is jammer dat er geen databank voorhanden is met gegevens over de evolutie van de situatie van ex-gedetineerden na hun terugkeer. Ons onderzoek wil zich vooral toespitsen op de onmiddellijke omgeving van de gedetineerde: hoe herstelt het contact met partner, kinderen, familie en werk, hoe wordt het sociaal netwerk uit- of heropgebouwd?"

"Families overleven buiten de muren en doen dat op hun eigen manier. Je plaats terug innemen te midden van de familie kan voor heel wat problemen zorgen. Hoe ga je om met je oude en je nieuwe identiteit? Krijg je de gelegenheid om je sociale rollen naar behoren in te vullen en hoe ga je om met deze nieuwe situatie?"

Wat zou nu beter kunnen?
Rudy Machiels: "Nu ligt de focus van herintegratie op tewerkstelling - en geldinkomsten zijn inderdaad belangrijk - al is er veel meer in het leven naast werk: het gezinsleven, sport- en vrijetijdsbeleving, sociale contacten, enzovoort. In mijn geval was een herstel van de relatie met mijn kind prioritair. Hoeveel kinderen gaan er graag naar de gevangenis om hun papa of mama te bezoeken? Er is al heel wat vooruitgang geboekt, denken we maar aan de kindvriendelijke bezoekzalen. Dat doet echter niks af aan het gegeven dat een bezoek aan een gevangenis een zeer indringende gebeurtenis is voor kinderen. Het kan stigmatiserend werken tot zelfs een traumatische impact hebben. Kinderen kunnen ontvangen in een meer normale en herkenbare setting, zou zeker al kunnen helpen bij het in stand houden van een relatie."

De goodwill vanuit het justitieel welzijnswerk is toch aanwezig? Talloze initiatieven worden aangeboden.
Rudy Machiels: "De vraag blijft of de brede waaier aan begeleidingsmogelijkheden wel de beste voorbereiding biedt op herintegratie. Trouwens, wie is verantwoordelijk voor de voorbereiding op de 'vrijheid'? Justitie sluit je op vanuit veiligheidsoverwegingen en focust zich nadien uitsluitend op veiligheidsaspecten en risico-inschatting. Daar stopt hun verhaal. Je moet teruggevallen op anderen die de hulp- en dienstverlening op zich nemen."

"En ook al zijn er al pogingen geweest om justitie en hulpverlening op elkaar af te stemmen, ik vraag me vanuit mijn ervaring af waar de stem blijft van de gedetineerde en de ex-gedetineerde? In welke mate stemt het aanbod overeen met de werkelijke behoeften van de gedetineerden met betrekking tot hun re-integratie?"

Moet er geluisterd worden naar gedetineerden en ex-gedetineerden om deze tekortkomingen te kunnen inschatten?
Rudy Machiels: "Het zou al een grote stap vooruit zijn als de directe omgeving van de gedetineerden meer betrokken zou worden in wat er gebeurt binnen de muren. Nu worden er cursussen georganiseerd in de gevangenis, bijvoorbeeld over de partnerrelatie of de vader-kindrelatie, maar blijven de betrokkenen buiten staan. Zij worden apart opgevangen. Aan gezamenlijke 'begeleiding' wordt niet gedacht. De gedetineerde kan de informatie die hij te verwerken krijgt, dus niet direct toetsen aan de praktijk. Dat werkt in het leven ook niet. Met zijn allen samen tot oplossingen proberen te komen is toch efficiënter."

Een geïndividualiseerde begeleiding van elke gedetineerde is onbetaalbaar.
Rudy Machiels: "Vandaar dat de eerste stap in ons onderzoek een gevarieerde groep casestudy's zou omvatten, die per geval bestudeerd worden, zonder te willen gaan veralgemenen."

"Een co-onderzoeker, criminoloog van opleiding, zou de interviews met de (ex-)gedetineerden doen die terugkeren naar de samenleving. Ik zou de bevraging doen met de partner en/of de kinderen."

"Het onderzoek spitst zich toe op mensen die willen re-integreren. Hoe wordt die tweede kans ingevuld door de ex-gedetineerde? En krijgt hij of zij die kans van de samenleving? Want daar gaat onze rechtsstaat van uit."

"Maar kijk naar wat de overheid doet inzake tewerkstelling bijvoorbeeld: zij is de eerste die een bewijs van goed gedrag en zeden vraagt. Alles in de samenleving draait rond het stigmatiseren van wie in de gevangenis heeft gezeten en dikwijls ook van zijn familie. Hoe gaan een ex-gedetineerde en zijn directe omgeving om met de verschillende vormen van stigmatisering bij zijn terugkeer? Achteraf kunnen die casestudy's eventueel dienen om een kwantitatieve bevraging te doen bij de hele populatie die vrijkomt. Pas dan zullen er voor het beleid cijfers voorhanden zijn die een beeld geven van de huidige situatie en kan er indien nodig aan een remediëring gewerkt worden."

Gevangenen 'dromen' en hebben positieve illusies over de buitenwereld.
Rudy Machiels: "Dat vinden we ook terug in de literatuur. Bijna 80 procent van de gedetineerden verlaat de gevangenis met de idee: nu ga ik het maken. Maar het eerste jaar botst menigeen tegen veel muren."

"Dat zouden we net willen onderzoeken in het doctoraat. Zo ervaarde ik zelf ook dat er veel compensatiemechanismen in werking treden dat eerste jaar. Tien jaar binnen 'zonder', het vraagt vaak om compensaties op het vlak van seks, relaties, geldbesteding, vrijheid, emoties..."

Is er dan een beter inzicht nodig in wat er speelt bij ex-gedetineerden als ze pas op vrije voeten zijn?
Rudy Machiels: "Als men wil dat ex-gedetineerden zich re-integreren, dan zou er binnen en buiten toch eenzelfde maatschappelijke evolutie moeten plaatsvinden, doorstroming en opvang inbegrepen. Tien jaar 'binnen' doet veel met een mens. Dat verteer je niet de dag dat je buiten stapt, zelfs de eerste jaren niet."

Neemt niet weg dat iedereen buitenstapt met een eigen 'groot gelijk' over de maatschappij en de systemen.
Rudy Machiels: "Ik denk niet dat er veel gedetineerden bewust bezig zijn met het gevangenissysteem, maar wel met 'wat hebben ze me afgepakt'. Dan zijn er weer die compensatiemechanismen. 'Ze hebben mijn tijd afgepakt, ik ga die inhalen. Ze hebben centen afgepakt, ik ga die recupereren.' Dan ga je snel uit de bocht, en beland je mogelijk terug in de criminaliteit. Vandaar nogmaals: er zijn veel studies geweest over de psychologische impact van de gevangenisstraf op de gedetineerde, maar over de stap naar buiten en wat daar allemaal gebeurt, bestaat er amper onderzoek."