Franstalige mensenrechtenliga: 'Aanpak coronacrisis gevaarlijk voor rechtsstaat'

“De manier waarop de coronacrisis beheerd werd, heeft onze rechtsstaat en de mensenrechten zwaar onder druk gezet.” Dat concludeert de Franstalige mensenrechtenliga Ligue des Droits Humains in haar jaarrapport. Dat schenkt onder meer aandacht aan politiegeweld. “Veel te vaak stellen we vast dat zaken daarrond zonder gevolg geklasseerd worden. Er moet een einde komen aan de straffeloosheid”, zegt voorzitster Olivia Venet.

"De staat van de mensenrechten in België, een jaar van vrijheden in lockdown”, zo heet het jaarverslag van de Ligue des Droits Humains (LDH) dat vrijdag gepubliceerd is. In het rapport over coronajaar 2020 verwijst de Franstalige mensenrechtenliga naar wantoestanden in de rusthuizen, iets wat al uitgebreid werd aangekaart door organisaties als Amnesty International en Artsen Zonder Grenzen.

Verder wijst de liga naar schendingen van het recht op huisvesting, het recht op asiel, en het recht op onderwijs, met onder meer een verwijzing naar een uitspraak van het Grondwettelijk Hof over het hoofddoekenverbod in het Franstalig hoger onderwijs. “Het was een moeilijk jaar voor de mensenrechten”, zucht Olivia Venet, de advocate die Alexis Deswaef twee jaar geleden opvolgde als voorzitster van LDH. “Er zijn veel uitdagingen als we willen dat de rechtsstaat overleeft.”

Jullie hebben naar het jaar 2020 gekeken door een mensenrechtenbril. Wat zijn de belangrijkste vaststellingen?

Olivia Venet: "De coronacrisis doet heel wat vragen rijzen over onze rechten en vrijheden. Maar de crisis heeft vooral een aantal problemen blootgelegd die we al kenden. Dat er in de rusthuizen bepaalde problemen waren, wisten we al. Maar tijdens de crisis is het nog duidelijker geworden dat er problemen zijn met de manier waarop we met ouderen omgaan. Ik denk ook aan de situatie van gedetineerden of mensen in gesloten centra. De crisis heeft allerlei problemen en ongelijkheden binnen de samenleving blootgelegd en versterkt."

Hebben beleidsmakers voldoende rekening gehouden met die ongelijkheden in hun aanpak van de coronacrisis?

Venet: "Men neemt uniforme maatregelen zonder rekening te houden met de specifieke situatie van bepaalde bevolkingsgroepen die meer precariteit kennen en vaak in dichtbevolkte wijken wonen. Daar is afstandsonderwijs of telewerk niet altijd mogelijk. Met zulke algemene maatregelen versterk je die ongelijkheden."

"Toen ik hoorde dat we vrienden mochten ontvangen als we een tuin of terras hebben, stond ik perplex. Als je geen tuin of terras hebt, wat het geval is voor heel veel Brusselaars, voel je je sterk uitgesloten. Dan vraag je je af tot wie de overheid zich richt."

"Ik pleit voor maatregelen die meer op maat zijn gemaakt van zulke bijzonderheden. Dat kan als de overheid de burger consulteert. Dat onze vrijheden beperkt worden in zo’n crisis, wat voor iedereen moeilijk en frustrerend is, daar gaan we mee akkoord. Maar praat er tenminste over met jongeren, met daklozen, met de meer kwetsbare mensen."

"Moeilijk is dat niet, want er zijn genoeg verenigingen die zich met die bevolkingsgroepen bezighouden. Ik pleit voor dialoog in plaats van beslissingen die boven hun hoofden worden genomen."

In het rapport zijn jullie kritisch voor de coronamaatregelen en lijken jullie het repressieve karakter ervan te benadrukken.

Venet: "Hoe de crisis is aangepakt, is het omgekeerde van een goede aanpak. Sinds de eerste dag van de crisis hadden wij gevraagd om de burgers te behandelen als verantwoordelijke individuen, zonder hen te infantiliseren. Als men uitlegt waarom een maatregel noodzakelijk is, zal die sneller gevolgd worden. Sancties zijn onnodig. In plaats van verplichtingen, hadden we liever aanbevelingen gezien. Aan het begin van de crisis was er een houding van solidariteit, vandaag heerst de angst voor ziekte, opsluiting en boetes."

"Gebrek aan transparantie, vrijheidsbeperkende maatregelen, surveillance, controles, sancties. Die geest van de maatregelen betreur ik. Het is antidemocratisch. De centralisatie van de macht binnen de regering die over alles beslist zonder een legaal kader gaat in tegen de rechtsstaat, het is een gevaar voor de democratie en de scheiding der machten. Als we nu geen andere richting inslaan en een écht publiek debat aangaan, wordt dit gevaarlijk."

Wat de handhaving van de coronamaatregelen betreft, wijst het rapport op spanningen tussen politie en burgers. Wat zegt LDH hierover?

Venet: "We wisten al dat er problemen zijn binnen de politie: misbruik, politiegeweld, maar ook racisme en discriminatie tegenover bepaalde bevolkingsgroepen in sommige wijken. Tijdens de crisis werd duidelijk een autoritaire en repressieve houding aangenomen. Men heeft de politie in een rol geplaatst waarbij die problemen alleen maar zijn toegenomen."

"Over de rol van de politie tijdens de eerste lockdown hadden we al een rapport gepubliceerd, waaruit blijkt dat er misbruik is geweest, vooral tegenover mensen met Arabische en Afrikaanse roots. Het wordt tijd dat racisme binnen de politie erkend wordt, zodat we het probleem eindelijk kunnen bestrijden."

“Het jaar 2020 werd gekenmerkt door politiegeweld”, schrijven jullie in het rapport. Was er meer politiegeweld?

Venet: "Als je de statistieken bekijkt, lijkt het op het eerste zicht niet dat er meer gevallen van politiegeweld zijn. Maar je moet wel weten dat het heel moeilijk is om dat te becijferen, want ontzettend veel mensen dienen geen klacht in als ze slachtoffer zijn. Niet iedereen kan zomaar een advocaat in de arm nemen. Je moet ook weten hoe je een klacht kan indienen."

"Ik kan niet zeggen dat we een verhoging van het aantal gevallen van politiegeweld hebben gezien. Wat wel duidelijk is, is dat er meer zichtbaarheid aan wordt gegeven, omdat mensen vaker beelden maken. We zien ook dat de verhoogde aanwezigheid van de politie in de straten tot meer confrontaties en geweld leidt."

Anderzijds kaarten politievakbonden aan dat er meer geweld tegen de politie is.

Venet: "Er is ook een probleem van geweld tegen de politie, dat mag niemand ontkennen. Maar we kunnen politiegeweld en geweld tegen de politie niet met elkaar vergelijken. Waarom? In de relatie tussen de burger en de politie is er een zwakke en een sterke partij. De politie is gewapend, mag iemand handboeien en beroven van zijn vrijheid. Bovendien wordt geweld tegen de politie al zwaarder bestraft. Aan dat probleem wordt gewerkt."

"Geweld tegen de politie wordt ook steeds gevolgd door politieke verklaringen, maar na politiegeweld komen die er niet. Dat shockeert me elke keer opnieuw. Als er meer geweld is tegen de politie, is dat ook omdat er straffeloosheid is, omdat problemen als racisme binnen de politie niet erkend en aangepakt worden. Dat schaadt het vertrouwen."

"Politiemensen voeren heel moeilijk werk uit in moeilijke omstandigheden, maar zijn de enigen die het recht hebben om dwang en geweld te gebruiken. Net daarom moeten zij strenger bestraft worden, als zij misbruik maken van die positie."

Is dat dan niet het geval?

Venet: "Veel te vaak stellen we vast dat zaken rond politiegeweld zonder gevolg geklasseerd worden. Het gerecht zegt dan dat men niet kan bewijzen dat het geweld dat gebruikt werd, disproportioneel was."

"Vanuit mijn ervaring - en dat zie ik ook bij andere advocaten - is het ontzettend moeilijk om van justitie een bevredigend antwoord te krijgen in zulke zaken. Dat is niet alleen erg frustrerend, maar ook een drama. Het probleem is niet de wetgeving. We hebben de legale tools om er iets aan te doen, maar er is een gebrek aan wil en verantwoordelijkheidsbesef binnen het gerecht."

"Het is niet alleen belangrijk dat er gerechtelijke gevolgen zijn voor politiegeweld, maar ook disciplinaire maatregelen zijn belangrijk. Die kunnen sneller in werking treden. Het is belangrijk dat de politie zelf binnenshuis een grote kuis houdt. De cultuur van straffeloosheid, de zwijgcultuur waarbij men het hand boven het hoofd houdt, moet veranderen in een cultuur die buitensporigheden uitsluit. De politie moet zelf zeggen: "Dit aanvaarden we niet meer binnen onze organisatie." Het gaat om een dienst die er is voor de bevolking. Het is niet "zij" tegen "ons", c’est nous ensemble."