Herman Liebaers (1919-2010): Het roodborstje van koning Boudewijn

Zijn geheugen had het verleden de jongste maanden stilaan een aparte plaats gegeven. Vorige week woensdag overleed, op 91-jarige leeftijd, de rijzige éminence grise van de hoogste Belgische echelons zelve, Herman Liebaers. Wie durft de eregrootmaarschalk (1974-’81) van koning Boudewijn nu nog dood te zwijgen?

"Ik heb hier alles gedaan, behalve geboren worden," zei Herman Liebaers over Brussel in zijn laatste interview met onze krant (1 december 2005). En op die voorschoot grond heeft hij veel volbracht. Het was ongezien sinds het ontstaan van de Belgische monarchie: een socialist, een vrijdenker met geuzenallures, een intellectueel uit een werkmansmilieu en, vooral, een Brusselse Nederlandstalige die het publieke leven van de koning richting mocht geven: van 1974 tot 1981 was Liebaers grootmaarschalk van koning Boudewijn. Maar hij leidde ook de nieuwbouw en de grotere slagkracht van de Koninklijke Bibliotheek Albert I in goede banen, met grote aandacht voor het wetenschappelijk onderzoek en de culturele uitstraling van deze federale instelling.

Herman Liebaers kwam als tweejarige uit Tienen naar Schaarbeek wonen, in een naar eigen zeggen 'vunzig werkmanshuisje'. Zijn vader voelde zich trotskist en was fervent vakbondsman in de textiel. Zijn moeder had als meid gewerkt.

Liebaers volgde een opleiding schrijnwerkerij in Anderlecht en ging achteraf Frans leren in de Moderne van het Athénée de Bruxelles. Met een diploma Germaanse Talen (uit Gent) kon hij 1943 in de Koninklijke Bibliotheek beginnen, toen nog aan het Museumplein, al zat hij in de oorlogsjaren ook vast in de forten van Breendonk en Hoei. Gedreven als hij was, klom hij snel op tot hoofdconservator (toen 'directeur' genoemd), wat hij bleef van 1956 tot 1973.

In 1956 bracht hij het legaat van bibliofiele uitgaven van de weduwe Louis Solvay binnen, meteen een schot in de roos. Het aanmoedigen van mecenaat aan een overheidsinstelling werd een van zijn grote verdiensten. De collecties van het Handschriften- en Prentenkabinet behoren nu tot de top tien in de wereld, en de exposities, opgestart door Liebaers, maakten 'de Albertina' vermaard.

Oud-staatssecretaris en oud-BSP-senator Lydia De Pauw-Deveen, net als Herman Lybaers emeritus hoogleraar aan de VUB (en Liebaers' nicht), herinnert het zich nog levendig. "Hij was mijn baas toen ik in het Prentenkabinet werkte. We hadden dezelfde politieke ideeën. Zijn kantje 'Rode Leeuw' was bekend, al is hij nooit actief geweest in de politiek. De bibliotheek heeft de modernisering en populariteit voor een groot stuk aan hem te danken. (In 1969 werd het nieuwe gebouw op de Kunstberg geopend, met 150 kilometer boekenrekken, JMB.) Liebaers stond veel faciliteiten toe aan wie er doctoraten wilde afwerken, en hij moedigde het wetenschappelijk personeel aan om onderzoek te verrichten. En langzaam, zonder het te forceren, zorgde hij met Vlaamse benoemingen - na examens - voor een taalevenwicht. Daardoor kreeg een intellectuele, wetenschappelijk geschoolde klasse toegang tot de federale instelling."

Liebaers pleitte er ook voor de wetenschappelijke instellingen niet te communautariseren, zodat ook de Koninklijke Bibliotheek met aparte federale budgetten een gerichtere, onafhankelijke koers kon varen.

In 1974 vroeg koning Boudewijn hem als grootmaarschalk. Daarmee bracht Liebaers een nooit gehoorde vogelzang binnen in de francofone, katholieke en aristocratische paleis­entourage. Een roodborstje dat de aandacht van de koning afboog naar de kunstwereld en het (Vlaamse) culturele en intellectuele milieu, en dat concerten liet organiseren in Laken. Tot Liebaers zich begon te storen aan wat PS-minister André Cools al had uitgeroepen: 'Le roi, c'est la reine' - not done om te zeggen. De strenge religiositeit van de koningin, de invloed van kardinaal Suenens, het omzeilen van de ondertekening van de abortuswet,...: Liebaers ergerde zich meer dan eens.

"We vonden het een vernieuwing voor het instituut Paleis toen Liebaers gevraagd werd," bekent Lydia Deveen, "maar toen Yves Desmet van De Morgen uit het laatste stuk van zijn interviewbandje de uitspraak over kroonprins Filip - "Hij kan het niet, hé" - aandikte, toen ging de poort in Laken voorgoed voor Liebaers dicht. Met de volkse mussen stond hij in de rij om de lijkkist van zijn vorst te mogen groeten."