'Het fundamentalisme is te belangrijk in de islam'

Guy Haarscher is in Franstalig België een bekend verdediger van de vrijzinnigheid. Volgens de 69-jarige filosoof en terreurexpert mogen Westerse samenlevingen geen compromissen sluiten in naam van de diversiteit als die de diversiteit zelf aanvallen. “We hebben gefaald in Brussel. Op korte termijn is dialoog niet meer mogelijk.”

I n Vlaanderen en Vlaams Brussel is Guy Haarscher onbekend. In 2012 kwam hij even in de schijnwerpers toen een debat tussen de Franse onderzoekster Caroline Fourest en MR-politicus Hervé Hasquin aan de ULB werd verstoord door moslims en extreemlinks. De religiekritische Fourest wilde toen spreken over haar religiekritiek en die van het Franse Front National, maar werd als ‘islamofobe’ weggezet door de demonstranten. Haarscher had de lezing georganiseerd, en was toen zeer scherp over de onruststokers. “Ze gedroegen zich als fascisten,” zei hij toen aan de RTBF.

Wat is het wezenlijke verschil tussen terrorisme vroeger en het huidige islamitisch geïnspireerde terrorisme?
Guy Haarscher: “Vroeger was terrorisme vooral een politieke zaak, maar minder radicaal. Aanslagen viseerden toen ook onschuldigen, maar het idee dat achter het terrorisme van nu zit is helemaal anders. Terroristen willen angst zaaien, maar vroeger waren vooral politici het doelwit. Terwijl Islamitische Staat vooral mensen treft in hun dagelijkse bestaan, en uitsluitend op hen mikt. Die trend is begonnen op 11 september 2001, en is het nieuwe radicalisme geworden. De drijvende kracht achter de terreur is ook geen specifieke groep meer, maar een heuse ‘staat’, wat het gevaarlijk maakt, want die staat wil zichzelf in stand houden, en ondertussen mensen blijven viseren.”
“Het actuele terrorisme weet heel wat mensen te bereiken in onze steden. Er zit een sterke herislamiseringsbeweging achter, die wereldwijd veel invloed heeft. Islamitische Staat is daar een radicaal fenomeen van. Maar het probleem zit dieper: mensen die in het Westen zijn opgegroeid worden elders geschoold en zijn bereid om in het Westen een hele levenswijze aan te vallen. De passagiers van het in Egypte neergeschoten Russische chartervliegtuig werden door IS ‘Kruisvaarders’ genoemd. Die trend leeft binnen de hele moslimsgemeenschap, waar men opnieuw terugkomt op de Middeleeuwse Kruistochten. Omdat men het gevoel koestert dat het Westen iets tegen de islam heeft.”

U zegt: radicalisering is eigenlijk een symptoom van een breder gedragen verhaal. Het verhaal van verwerping van onze cultuur, en van complotdenken?
Haarscher: “Ja. Er is al te vaak die ‘ja, maar’. Mensen gaan niet akkoord met het geweld, maar ze vinden wel dat cartoonisten de profeet hebben beledigd, en dat willen ze niet steunen. Dus eigenlijk begrijpen ze wel dat de redactie van Charlie Hebdo werd geviseerd. Aansluitend wordt er ook vaak het conflict tussen Israël en Palestina bijgehaald. Of: ‘ik wil niet dat er gemoord wordt, maar waarom verdient een aanslag in Parijs een minuut stilte en een in Palestina of Libanon niet?’. Jonge mensen gaan makkelijk mee in zulke verhalen, en vinden hun weg naar websites die het complot prediken. Ik vind dat gevaarlijk. Want het is een mentale voorbereiding op terrorisme.”

Ja, maar valt het ook niet te begrijpen dat moslims ons zelfbeeld aanvallen? We zijn tolerant en willen een neutrale staat, maar prediken wel de vrijzinnigheid als norm, wat dus niet neutraal is voor hen.
Haarscher: “Pluralistische samenlevingen vereisen ingenieuze oplossingen. Dat geldt ook voor moslims die deel uitmaken van onze samenleving: ook zij moeten gemeenschappelijke grond zoeken met andere mensen uit diezelfde samenleving. En een goede methode daarvoor is de vrijzinnigheid, net omdat die de gewetensvrijheid als uitgangspunt neemt, waardoor moslims kunnen geloven wat ze willen. Dat model is meer dan vrijzinnig op zich, het garandeert vrijheid en veiligheid, en dat is meer dan neutraliteit.”
“Niemand vraagt moslims om afstand te nemen van hun geloof. Maar dat houdt in dat ook moslims rekening moeten houden met een samenleving waarin iedereen, en niet alleen zij, vrij kunnen leven. Dat is het verschil met een moslimsamenleving als Saoedi-Arabië of Iran, waar de norm opgelegd wordt. Wij gaan in debat over de invulling van ons model, en dat is niet makkelijk, maar wel verdedigbaar.”
“Maar neutraal is ons model niet, daarin hebt u gelijk. Toch garandeert het de grootste vrijheid voor iedereen. Ik kan het niet genoeg herhalen.”

En wat als dat vrije model zelf als onderdrukkend wordt beschouwd, of ‘decadent’?
Haarscher: “Ja, dan zitten we in het verwijt dat we zogezegd niet spiritueel meer zijn in het Westen, en dat de islam alleen probeert om daar wat verandering in te brengen, ten goede. Als ik met moslima’s met een hoofddoek praat, dan geven ze meestal toe dat ze die dragen omdat hun vader of broer dat beter vindt. Daar is dus niets spiritueels aan. Wel fundamentalistisch: eet dit of dat niet, draag je kleren zus of zo... Echte spirituele moslims doen dat niet, want ze beseffen dat aan andere mensen zeggen dat ze dit of dat moeten doen omdat God, of bij afwezigheid van God, een priester, dat zegt, ze aan politiek beginnen doen. Spiritualiteit vereist dat men het humanisme aanhangt, dat zegt dat mensen volwassen genoeg zijn om eigen keuzes te maken, in volle gewetensvrijheid.”

Er zijn genoeg mensen die zeggen dat de mens daar niet gelukkig van wordt, van keuzevrijheid, en dat een vorm van onderdrukking daarom nog niet zo slecht is. En er zijn genoeg mensen die bereid zijn om dat te geloven...
Haarscher: “Mensen argumenteren slecht, maar dat wil niet zeggen dat je niet met hen in debat moet gaan en hen moet respecteren. We moeten bereid blijven om onze samenleving uit te leggen. Altijd.”

Anderen, zoals de eminente Franse filosoof Pierre Manent, denken dat we een compromis moeten sluiten met onze moslimmedeburgers, want dat het conflict over waarden anders zal blijven bestaan en erger zal worden. Waarom niet bepaalde dingen toestaan, zoals hoofddoeken en halalmaaltijden, als dat het samenleven bevordert?
Haarscher: “Dat kan in een vredevolle samenleving. Maar ik denk dat het fundamentalisme al te belangrijk is geworden in de islam. In zo’n context, waar mensen al niet vrijuit meer durven praten, moet je geen compromissen sluiten met de extremisten. Dat zegt een Franse onderzoeker als Rachid Benzine (die de Koran uitlegt aan jongeren, zie het interview in BDW 1444 van 2 oktober 2014, red.) trouwens ook. We mogen ons niet laten vangen door mensen die de mensenrechten gebruiken om een onderdrukkende agenda door te voeren. Want dat is wel wat er dreigt te gebeuren in een samenleving die een verregaand ‘compromis’ sluit dat gevolgen heeft voor het samenleven in de openbare ruimte.”
“Vergis u niet: men stelt zo’n compromis voor in naam van de diversiteit, terwijl we zo niet in een diverse samenleving zullen terechtkomen. En we moeten vooral geen compromis sluiten in een wereld waarin we de enigen zijn die bereid zijn zo toegeeflijk te zijn. We worden in het Westen al als zo zwak aanzien...”

Zegt u dan dat er eigenlijk niet gepraat kan worden met de islam? Dat die godsdienst niet compatibel is met ons waardensysteem?
Haarscher: “Nee. Dat zeggen de salafisten, niet ik. Alle religies leven bij gratie van context en interpretatie, wat wil zeggen dat ze ook kunnen geïnterpreteerd worden op een manier die overeenstemt met Westerse waarden. Kijk naar Tunesië: daar probeert men dat, en het lijkt te werken.”

En wat stelt u hier dan voor?
Haarscher: “Degelijk filosofie-onderwijs, beginnend met kleine stapjes. Daar hebben we gefaald in Brussel. Il y a un grand travail à faire. Maar maak u geen illusies: het zal veel tijd in beslag nemen. Want op korte termijn zie ik een degelijke dialoog niet meer mogelijk.”