Historicus Thomas Coomans: 'Kerken moeten publiek blijven'

C oomans is een buitenbeentje in zijn vakgebied. Hij is mediëvist, kunsthistoricus en archeoloog en doceert architectuurgeschiedenis en monumentenzorg aan toekomstige ingenieurs aan de KU Leuven. Een van zijn specialiteiten is het behoud van het kerkelijk erfgoed. Hij maakt deel uit van het internationale netwerk Future for Religious Heritage dat in Brussel gehuisvest is. Coomans is ook lid van de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen. Als er een kerk moet worden beschermd in Brussel, moet je bij hem aankloppen.

De architectuurhistoricus bereidt nu een studie voor in opdracht van de Brusselse Regering over de leegstand van kerken in de hoofdstad. Hij stelt binnenkort, in samenspraak met het Gewest en Bisdom Brussel, vier cases voor van lege kerken die getransformeerd kunnen worden. "Ik zeg nog niet over welke kerken het gaat. Dat zou voor ophef kunnen zorgen."

Steeds meer kerken komen leeg te staan. Wat moeten we ermee?
Coomans: "Slopen betekent altijd erfgoed verliezen. Kerken hebben niet alleen een religieuze betekenis. Zij zijn ook een uiting van een bepaalde tijd en hebben een bepaalde betekenis in de buurt. Niet iedereen heeft dat zo begrepen. Zelfs binnen de Rooms-Katholieke Kerk leeft soms de idee dat lege kerken maar beter afgebroken kunnen worden, liever dan dat ze er een discotheek, winkelcentrum of moskee van zouden maken. Die evolutie zien we sterk in Nederland."

"Dat slopen een slecht idee is, valt makkelijk aan te tonen met de afbraak van de Sint-Gertrudiskerk in Etterbeek. Die werd gesloopt en nooit meer heropgebouwd. Dat is vandaag een trou de mémoire, een litteken voor de stad en haar inwoners."

Wat is het altneratief?
Coomans: "Een goede oplossing veronderstelt vooreerst een value assesment, een waardebepaling. Verschillende facetten komen daarbij aan bod: de cultuurhistorische betekenis, de ligging van de kerk, de morfologie. In een kruiskerk heb je bijvoorbeeld niet dezelfde mogelijkheden als in een koepelkerk."

"Daarna moet je nagaan wat de socio-culturele noden van de buurt zijn. Hoe kan een leegstaande kerk een rol spelen om die maatschappelijke leegte op te vullen?"

"Kerken zijn voorts publieke gebouwen. Die functie moeten ze zoveel mogelijk behouden. Van een kerk appartementen maken, is doorgaans geen goed idee. Monofunctionele kerken bieden ook geen oplossing. In Canada heb ik gezien hoe ze van een kerk een circusschool gemaakt hebben. Prachtig is dat. De hoge ruimtes zijn ideaal voor trapezisten. Maar als de circusschool geen succes meer heeft, staat de kerk wel weer leeg."

"Daarom pleit ik ervoor om in de kerk verschillende functies onder te brengen: een leesclub, een postkantoor, een crèche, een wijkpraktijk, een buurtrestaurant. Er zijn voldoende succesvolle voorbeelden in het buitenland. Een deel van de kerk kan gereserveerd worden voor erediensten. Een kerk ontwijden is toch altijd een trauma voor de bisschop."

"Er is nog een ander voordeel aan multifunctionele kerkgebouwen verbonden. Veel mensen hebben niets aan gesloten en leegstaande kerken in hun wijk. Als herbestemde kerken een buurtfunctie krijgen, krijgen ze opnieuw een sociaal draagvlak. Zelfs voor moslims en vrijzinnigen, die kerkgebouwen dan echt als hun Brussels erfgoed kunnen beschouwen."

Schaarbeek wil van de Sint-Mariakerk een concertgebouw maken.
Coomans: "Een cultureel centrum maken van een kerk klinkt aanlokkelijk, maar het succes is niet altijd gegarandeerd. Van een kerk een bibliotheek maken, is relatief eenvoudig. Kerken ombouwen tot een theater- of muziekzaal ligt wat moeilijker. Het ontbreekt kerken vaak aan de nodige infrastructuur. Het beste bewijs is de Brigitinnekerk. Die werd 'gekloond' om de nodige faciliteiten te voorzien: backstage, kleedkamers, toiletten, etc."

Een kerk onderhouden kost veel geld. U pleit voor openbare functies, terwijl net privé-investeerders met geld over de brug zouden kunnen komen.
Coomans: "Ik heb geen bezwaar tegen beperkte kantoren en woningen in een deel van de kerk. Het klopt dat het onderhoud duur is. De toren is onbetaalbaar geworden. Toch is een kerk niet zo eenvoudig in vastgoedlogica te vatten. De vastgoedsector rekent in vierkante meters, een kerk bestaat vooral uit kubieke meters."

Voor de Helmet-, de Sint-Katelijne- en de Sint-Hubertuskerk bestaan vage plannen voor herbestemming.
Coomans: "De herbestemmingsproblematiek is nog erg pril in Brussel. We zitten daarenboven met een drievoudige crisis: een economische crisis, een identiteitscrisis - waar gaat het met Brussel naartoe? - en een crisis van de Kerk. Dat verklaart deels de passiviteit. Maar het kan anders. Zo staat Vlaanderen al een stuk verder in de reflectie over het gebruik van parochiekerken. N-VA-minister Geert Bourgeois heeft in 2011 duidelijkheid gevraagd aan de Katholieke Kerk. In Wallonië daarentegen ziet men het probleem niet. De meeste kerken uit de negentiende en de twintigste eeuw worden niet beschouwd als erfgoed, maar als symbolen van de Katholieke Kerk. Een kerk die verdwijnt wordt er nog altijd gezien als een overwinning."

Thomas Coomans, "Brusselse kerken beschermd? Naar een geïntegreerde erfgoedbenadering", Erfgoed Brussel, 06/2012