‘Idee van Groot-Brussel was verbonden met collaboratie’

Er gaan vandaag steeds meer stemmen op voor een Brussels Gewest met meer bevoegdheden en voor een fusie van de politiezones. Maar een communautaire fusie van de 19 Brusselse gemeenten zelf? ‘Dat gaat niet meteen gebeuren,’ zegt politicoloog Dave Sinardet in onze laatste Big City. Toch was het al tweemaal in de Brusselse geschiedenis officieus een realiteit: tijdens de Eerste en de Tweede Wereldoorlog, onder toezicht van de Duitse bezetter.

Dag op dag 100 jaar geleden, in juli 1916, verzetten de Brusselse stadbewoners zich verwoed tegen de rekrutering van de Deutsche Industrie-Büros. Er waren er twee: één op de Maria-Theresiastraat in Sint-Joost-ten-Noode en één op de Jamarlaan in Sint-Gillis.

De bezetter probeerde Brusselse arbeidskrachten naar de Duitse industriesteden te halen, om hen daar in te zetten als fabriekswerkers. Toen de formule niet bleek te werken, gingen de Duitsers maar over tot deportatie. 1.420 Brusselaars moesten gedwongen vertrekken, onder protest van de gemeentelijke besturen.

Conferentie van Burgemeesters
Die gemeentelijke besturen waren op dat moment op een merkwaardige manier georganiseerd. De Duitsers wouden een Groot-Brussels bestuur installeren, maar dat stootte op te veel protest bij Franstalige mandatarissen. De bezetter zei vervolgens enkel te willen communiceren met de burgemeester van Brussel-Stad, toen was dat Adolphe Max.

En zo werd een Brusselse fusie officieus een feit met de Conferentie van Burgemeesters, die Max leidde. Tijdsgenoten getuigden dat “de heer Max door de omstandigheden in feite een soort van dictatoriale macht heeft gekregen en er een toevallige administratieve fusie tot stand is gekomen tussen alle gemeenten van de Brusselse agglomeratie.”

Over het algemeen waren de (toen nog 16) grotendeels Franstalige burgemeesters ontevreden met deze constructie. Ze kwamen rond de meeste communautaire kwesties namelijk niet overeen.

Blok tegen vervlaamsing
Toch had de conferentie één groot voordeel: de burgemeesters konden zich als een blok verzetten tegen het taalbeleid van de Duitsers. Die wouden Brussel sterk vervlaamsen. Dat kon de conferentie voorkomen en na de oorlog werd het debat rond de Brusselse eenmaking voorlopig gesloten.

Pas in de Tweede Wereldoorlog werd de fusie echt een feit. In september 1942 stelden de nazi’s een sterk Vlaamsgezinde burgemeester aan, Jan Grauls, en riepen ze de regio uit tot Groot-Brussel. Onder Grauls werd de hele regio verder vervlaamst, de andere burgemeesters werden uit hun ambt gezet. Alle gemeenten van het huidige gewest werden meteen als Vlaams bestempeld, op Elsene na.

Na WO II werd de oude situatie hersteld en voor de komende decennia veegden beleidsmakers bijna ieder idee van een fusie steevast van de tafel. “Het is duidelijk dat de oprichting van Groot-Brussel – Duits en Vlaams – tijdens de twee wereldoorlogen tot gevolg had dat elk idee van een fusie werd afgewezen,” schrijven ULB-historici Serge Jaumain en Virginie Jourdain in een studie voor het Brussels Studies Institute.

Brussel tijdens de wereldoorlogen
Vandaag is het verband tussen het idee van een Brusselse fusie en Duitse collaboratie grotendeels vervaagd. Maar volgens Jaumain en Jourdain heeft het lang een rol gespeeld in het behoud van de status quo met de 19 afzonderlijk bestuurde gemeenten.

Het is maar één van de vele Brusselse lieux de mémoire van WO I. “Geen enkele historische gebeurtenis, noch de omwenteling van 1830 noch zelfs de Tweede Wereldoorlog, heeft zoveel sporen in de hoofdstad achtergelaten als de Eerste Wereldoorlog,” schrijven de twee geschiedkundigen. “Het mag dan niet verbazen dat de federale overheid Brussel heeft gekozen als plaats waar het einde van WO I officieel zal worden herdacht.”

De studie van Serge Jaumain en Virginie Jourdain heet ‘In de sporen van de Eerste Wereldoorlog in Brussel’. Ze is uitgevoerd voor het Brussels Studies Institute, Kruidtuinlaan 43, 1000 Brussel. Website: brusselsstudies.be.