Koken achter de tralies

Een gedetineerde in de gevangenis van Sint-Gillis zit gemiddeld meer dan twintig van de 24 uur op cel. Dat zorgt voor stress. Veel stress. En als de gevangenen overspannen raken, is de veiligheid nog moeilijk te garanderen. “Opleiding tijdens de detentie is in het belang van iedereen,” vindt directeur Ralf Bas.

W im Ipers van het Centrum voor Basiseducatie Brusselleer geeft al twaalf jaar les in de gevangenis van Sint-Gillis. Hij leert gevangenen lezen en schrijven. Honderduit kan hij vertellen over wat hij al binnen en buiten de gevangenismuren heeft meegemaakt, maar zijn gedrevenheid blijft onaangetast. Lesgeven in de gevangenis geeft veel voldoening. "Die mannen zijn gemotiveerd, hé."

Alfabetiseren betekent al lang niet meer leren lezen en schrijven alleen. De meeste laaggeschoolden begrijpen wel eenvoudige woorden, maar als de zinnen of de woorden te lang worden, haken ze af. Functioneel analfabetisme heet dat in het jargon. "En dat kan erg vervelend zijn," zegt Ipers. "Een brief van je lief waar je een kwart niet van verstaat? Of van de advocaat?"

De lesgevers in de gevangenis van Sint-Gillis hebben het een tijdlang niet onder de markt gehad. Vakbondsacties maakten hun het werk erg moeilijk. Opleiding blijft voor een Belgische gedetineerde in de praktijk toch nog altijd een gunst, eerder dan een recht. Maar daarin komt stilaan verandering.

Sinds 1980 zijn de gemeenschappen bevoegd om ook in de strafinstellingen een dienstverlening op poten te zetten. Maar pas in 1999 werd daar in Vlaanderen de decretale basis voor gelegd. In 2000 had de Vlaamse Gemeenschap een strategisch plan klaar voor hulp en dienstverlening aan gevangenen in Vlaanderen en Brussel. "Kort gezegd: wat de Vlaamse Gemeenschap buiten de gevangenis aanbiedt, wil ze ook binnen de gevangenis aanbieden," zegt Anke Gittenaer, coördinator van de Vlaamse Gemeenschap in de gevangenis van Sint-Gillis. Dat gaat van onderwijs en opleiding tot welzijn, gezondheid en cultuur.

Om zicht te krijgen op de behoeften van de gevangenen voerde de Vlaamse Gemeenschap vorig jaar een onderzoek uit in de gevangenis van Sint-Gillis. Dat levert interessant materiaal op over de gevangenispopulatie, maar ook over de verwachtingen.

Er werden 89 gevangenen ondervraagd, alleen Nederlandstaligen en anderstaligen (lees: niet-Franstaligen). Ze komen uit dertig verschillende landen. België, Marokko en Nederland maken de top drie uit. Ze zijn gemiddeld 33 jaar en eerder laaggeschoold. Een universitaire gevangene is er tussen de geënquêteerden niet te vinden. De ondervraagden zijn gemiddeld tien jaar naar school geweest. Ze willen graag Frans, Engels of Nederlands leren en zijn geïnteresseerd in een beroepsopleiding tuinbouw of keukenhulp. Daarmee willen ze hun kennis verruimen, werk vinden na hun vrijlating, een getuigschrift behalen. Of gewoon het dagelijks leven tussen de celmuren wat aangenamer maken.

Voor de Vlaamse Gemeenschap waren de resultaten overtuigend genoeg om het aanbod in de gevangenis van Sint-Gillis uit te breiden. Daarmee kan Vlaanderen ook gelijke tred houden met de Franse Gemeenschap. Die biedt al langer tal van opleidingen aan in de gevangenis. "Dat evenwicht dient hersteld te worden, en de mogelijkheden zijn er," besloot het behoefteonderzoek in 2009.

Op basis van dat behoefteonderzoek besliste de Vlaamse Gemeenschap samen met de Vlaamse Gemeenschapscommissie (VGC) om een cursus aan te bieden als voorbereiding op de opleiding hulpkok. De VGC heeft met Elishout een gereputeerde koksschool onder dak, het lag dan ook voor de hand om daarmee in zee te gaan.

Wel moesten eerst nog een aantal problemen worden opgelost: hoe het voedsel in de gevangenis krijgen, bijvoorbeeld? En wat met de veiligheid van de kok? Bovendien is de gevangenis van Sint-Gillis een arresthuis: gevangenen zitter er theo­retisch alleen in voorhechtenis en worden na een tijdje overgeplaatst. Maar uit de enquête bleek dat tachtig procent al veroordeeld is en op overplaatsing wacht. Het verloop van de gevangenen bleek toch lager te liggen dan gedacht.

Parmentiersoep
Op uitnodiging van de gevangenis mochten Vlaams minister van Onderwijs Pascal Smet (SP.A) en VGC-collegevoorzitter Jean-Luc Vanraes (Open VLD) samen met enkele journalisten de derde sessie van de kookles voor gedetineerden meemaken.

Elishout-leraar Herman Geysens leert tien gedetineerden Parmentiersoep, Gentse waterzooi en vanillepudding maken. Ze krijgen vijf weken lang twee keer per week een kleine vier uur les. Goed voor een opleiding van veertig uur. Ze leren groenten snijden, hoeveelheden berekenen enzovoorts. En ze krijgen ook telkens wat 'huiswerk' mee.

Geysens geeft overtuigend les. Hij is dit duidelijk gewoon. "Het maakt me niet uit wie ik voor me krijg," vertelt hij ons tijdens een korte onderbreking. "Elke cursist is voor mij gelijk, gedetineerde of niet."

Hij haalt een keukenmesje boven, daarna een demi-chef. Vraagt de naam van het keukengereedschap en de kleur van het bijbehorende keukenplankje. Vraagt wat typisch is aan elke Parmentierschotel (aardappelen!). Hij leert hun de basisregels van de hygiëne. De gedetineerden moeten hun hoofd erbij houden.

Perspectief
Een bak vol chefs en andere messen. Kokend water. Een keuken lijkt niet meteen een veilige haven om gedetineerden onderricht te geven. Er hoeft maar een conflict uit te breken... "Neen, ik heb me hier nog niet onveilig gevoeld," zegt Geysens. Hij weet dat de gevangenen een strenge selectie hebben ondergaan. Maar liefst 89 geïnteresseerden waren er, slechts tien zijn er uitgekozen. Een van de voorwaarden, naast kennis van de Nederlandse taal, is dat ze nooit veroordeeld mogen zijn geweest voor gewelddelicten.

Ralf Bas, na zijn werk in de gesloten instelling van Everberg sinds enkele weken opnieuw aan de slag als directeur van de gevangenis van Sint-Gillis, is voorstander van een goede vooropleiding voor de gedetineerden. Hij ziet alleen maar voordelen. "Er zijn weinig zekerheden in de penologie (strafkunde, SVG)," zegt criminoloog Bas, "maar een ervan is dat een goede vooropleiding met uitzicht op een baan een essentiële voorwaarde is voor een goede integratie van de gedetineerde in de maatschappij."

Bas ziet ook voordelen voor het personeel. Opleidingen breken de sleur bij de gevangene. "De gevangene kan zich op de toekomst richten. Dat is beter dan dagelijks te zitten kankeren op zijn situatie." En minder overspannen gevangenen betekent een veiliger gevangenisomgeving.