Lucien Tembo: van oorlog in Congo naar een diploma in België

Als iemand hem vraagt hoe hij blijft lachen, antwoordt Lucien Tembo steevast: "Welke andere keuze heb ik dan?" Zes jaar geleden kwam deze 35-jarige Congolees naar België om zijn leven ver van oorlog en ellende voort te zetten. Makkelijk was het nooit, maar nu heeft Tembo een bachelordiploma verpleegkunde op zak en werkt hij in een Brussels ziekenhuis.

Rwanda, 1994. Nietsvermoedend vertrekt Lucien Tembo begin april op vakantie naar het ouderlijk huis, over de grens, op het eiland Idjwi in het Kivumeer, Oost-Congo. Twee jaar daarvoor was hij begonnen aan zijn studie verpleegkunde, uit noodzaak in het Rwandese Kibuye: niet bijster ver van huis, maar wel in een ander land. "Dat was zo omdat studeren tijdens de grote crisis in Congo, in 1991, haast onmogelijk was geworden. Veel scholen en universiteiten waren al geruime tijd gesloten omdat de docenten geen loon meer ontvingen. Ik moest dus wel naar een ander land om te studeren."

Rwanda was op dat moment nog een redelijk stabiel land. Maar dat zou helaas niet lang meer duren. Toen de genocide in Rwanda uitbrak, kon Tembo niet voortstuderen. "Toen ik in Rwanda verpleegkunde studeerde, ging alles perfect. Zelfs bij het begin van de genocide dacht ik dat ik spoedig zou kunnen terugkeren. Voor mij leek het alsof het rellen waren. Rellen die vlug voorbij zouden zijn."

Vermoord
"De meeste van mijn Rwandese vrienden van op internaat zijn tijdens de genocide vermoord. Noodgedwongen woonde ik opnieuw een tijdje thuis. Na de genocide werd heel Oost-Congo overspoeld door Rwandese Hutu's op de vlucht. Niet enkel vluchtelingen, maar ook leden van de Interahamwe (Rwandese Hutu-militie, CD), die gevlucht waren voor de Tutsi-rebellen van Paul Kagame (de huidige Rwandese president, CD). In hun ogen leek ik te veel op een Tutsi en daarom werd ik in mijn woonplaats herhaaldelijk met de dood bedreigd. Na een tijdje vertelde mijn vader, die dorpshoofd was, dat zelfs hij me niet meer kon beschermen. Dus vluchtte ik naar de verderop gelegen stad Bukavu."

Protest in Bukavu
In Bukavu schreef Tembo zich in voor de lerarenopleiding. Geld verdiende hij door af en toe vee te verkopen. Nadat hij afgestudeerd was, werd Tembo leraar op een lagere school. Hij werd er niet voor betaald, maar hij deed het graag. Ondertussen werd het leven in Bukavu met de dag moeilijker. Hoewel de vele Hutu-vluchtelingen teruggekeerd waren, bleef de politieke situatie in Congo zeer instabiel. De streek rond Bukavu, Zuid-Kivu, werd rond het nieuwe millennium de facto bestuurd door het Rwandese leger. En dat leger gedroeg zich als een echte overheerser, vertelt Tembo: "Voor de komst van het Rwandese leger was het leven min of meer normaal. Ik had een bezigheid en er heerste relatieve vrede. Maar nu werden de inwoners van Bukavu geterroriseerd en geïntimideerd."

Als leraar had Tembo geen toekomst in Congo, en dus sprokkelde hij genoeg geld bij elkaar om opnieuw te studeren. Biologie en chemie, aan de universiteit van Bukavu. Normaal gezien zou hij afgestudeerd zijn in 2005. Dat zijn leven nogmaals een drastische wending zou nemen, kon hij nog niet voorzien.

Uitgebuit
"Omstreeks 2002 was het leven in Bukavu merkbaar verslechterd. Rwandese soldaten bevolkten de regio, en mensen die zich verzetten tegen uitbuiting door soldaten uit een ander land, werden gearresteerd of geslagen."

Tembo's tijd in Bukavu kenmerkte zich door opkomende paranoia, waar hij nu nog vaak last van heeft. "Ik vertel hier niet graag over," zegt hij. "Nu nog heb ik het vaak moeilijk als ik eraan terugdenk."

"We moesten toen wel iets ondernemen. Bijna dagelijks waren er studentenprotesten, waar ik gretig aan meedeed. Aanvankelijk geweldloos, maar toch is het nadien vaak uit de hand gelopen. De Rwandese soldaten hielden zich niet in om op ons te schieten. Er zijn toen studenten doodgeschoten. Wij hadden enkel stokken en stenen om ons te verdedigen."

Ontredderd
"Je moest voorzichtig zijn. De Rwandese bezetters konden sommige studenten warm maken om te klikken, dus soms stonden ze ons gewoon op te wachten als we gingen demonstreren. Al wie ervan verdacht werd de studenten te steunen, kon vermoord worden. Zo is er toen een hoogleraar van mijn faculteit afgemaakt. We raakten steeds meer ontredderd. En dan kwam er een dag - ik zat in de les - waarop het Rwandese leger een razzia hield op onze universiteit. Aanleiding was een Congolese vlag die een van mijn medestudenten bij wijze van protest op het binnenplein had gehangen. Ik moest wegvluchten en werd achternagezeten. Mijn doodsangst maakte stilaan plaats voor een gelaten gevoel. Uiteindelijk ben je niet echt bang meer om te sterven."

"Ik ben toen enkel en alleen kunnen ontkomen door me op een gegeven moment te vermommen, zodat de soldaten ons voorbijliepen. Puur lef, maar ik durfde het alleen maar omdat ik dacht dat het helemaal niets zou uithalen."

België
Tembo vluchtte weg uit Bukavu. Hij nam contact op met zijn broer, die in Brussel woonde, en kreeg van hem een vliegtuigticket. In september 2002 kwam hij aan in Brussel. "Ik kwam naar België omdat mijn broer hier woonde, maar verder wist ik haast niets van dit land. Aan een Franstalige hogeschool studeren was makkelijker voor mij geweest, maar dat wilde ik niet. En dus moest ik in het eerste jaar eerst Nederlands leren en mijn cursus woord voor woord vertalen naar het Frans om alles te begrijpen. En kijk, het is gelukt. Ik spreek nu goed Nederlands."

Pas dit jaar wil Tembo teruggaan naar Oost-Congo. Om zijn familie te bezoeken. "Oost-Congo is nog altijd te instabiel," zegt hij met een zucht. "En dat zal niet snel veranderen."

De jaren in België gingen voorbij. Tembo koos voor een opleiding verpleegkunde, zodat hij kon eindigen met waar hij bijna een decennium eerder mee was begonnen. Dit jaar behaalde hij zijn bachelordiploma Verpleegkunde aan de Erasmushogeschool. Tembo besloot nog een bachelor-na-bacheloropleiding te volgen, en dat terwijl hij als verpleger in een Brussels ziekenhuis werkt. "Zonder de hulp van veel mensen, vooral op de hogeschool, zou ik nu niet staan waar ik sta. Ik ben hen dan ook dankbaar vanuit het diepste van mijn hart."

:: Om persoonlijke redenen koos de geïnterviewde voor een fictieve naam