Mensonterende toestanden op kerkhof Dieweg

De situatie op het kerkhof van de Dieweg is, zacht uitgedrukt, chaotisch en mensonterend. Eind maart heeft gewestpersoneel als teambuildingexpeditie een dag intensief gesnoeid aan oerwoudtoestanden op de site. De miserie van zerkverzakkingen, waterinfiltraties, desastreuze natuurimpact op funerair erfgoed en het verval van de joodse gravengaanderij moddert aan. Waar blijft Gods straf?

H et bijna vier hectare grote Kerkhof van de Dieweg uit 1896 is niet langer een idyllische dodenakker. De beloofde restauratie van de zestien percelen werd nog steeds niet gestart. De site staat bekend als de grootste niet-confessionele begraafplaats van Belgische joden, met gemakkelijk drieduizend graven (van de in totaal 38.510 personen in 1958) waaronder een lange grafgaanderij langs de Ruststraat. Gezien zij grotendeels geen Ukkelse burgers waren, betaalden de joden destijds het dubbele aan concessie. Indrukwekkende mausolea, grafkapellen en funeraire sculpturen in alle kunststijlen sieren het stiltegebied.

Wegens 'volzet' werd het kerkhof in 1945 gesloten en in 1958 in zijn totaliteit beschermd voor zijn flora, fauna en monumenten. Sindsdien kreeg niemand er nog een nieuw graf, op enkele uitzonderingen na, zoals Kuifjes geestesvader Hergé (Georges Remi) in 1983. Jaarlijks worden er wel één of twee overledenen bijgezet in de familiekelders. Want er is nog plaats voor wie lange concessies heeft lopen. Zo telt de crypte van de familie Allard-Ipperseel onder het mausoleum 78 plaatsen, waarvan er tot op heden een dertigtal bezet zijn. En er rusten vooral heel wat bekende personen: artnouveau-architect Paul Hankar, vrouwenrechtenstrijdster Isabelle Gatti de Gamond en politicus Charles Woeste (tegenpool van priester Daens). Net als de belangrijkste Brusselse bankiersfamilies: Errera, Lambert, Allard en Isaac Stern. Bij de grafkunstparels zitten creaties van Victor Horta, Homère Goossens, Paul Dubois en Auguste Puttemans. Kortom: de bescherming van de monumenten had zo haar redenen.

Fout van Picqué
Na vijftien jaar kommer en kwel, omdat vooral de flora intouchable was voor Monumenten en Landschappen - met als gevolg dat alles overwoekerde - werd de toestand onhoudbaar. De graftombes barstten en verbrijzelden door de dikke klimopranken en allerlei hulststruiken en boomwortels. Sinds de jaren 1980 beperkt het onderhoud zich tot de wegen.

De semi-natuurlijke site wordt gekoesterd om de biodiversiteit van de vegetatie: van de mahonia, cotoneaster, gele helmbloem, salomonszegel en boshyacint tot oude klimrozelaars, meer dan een eeuw terug geplant voor vader of moeder. Maar de beschermde wilde lijsterbes, esdoorn en winter- en zomereik doen zerken in twee splijten. Een gemeentelijk beheersplan dat met de zege van het gewest in 2010 het licht zag, voorzag in de langetermijnrenovatie: twee percelen per jaar vanaf 2011. Ook zouden twee personen van het gespecialiseerd personeel aangestipt worden om de natuur vakkundig te beheersen, de stenen monumenten te renoveren, het gietijzer en hout te herstellen en te schilderen - kortom: met meer respect de site conserveren. Niets van die plannen werd uitgevoerd. Buiten het vrijhouden van de grote lanen en de kleine paadjes, wordt amper ingezet op herwaardering. Het groenonderhoud is overigens een ware Sisyphuskwelling voor de Roemeense, gemeentelijke tuinman die cynisch genoeg Ionescu heet, zoals de peetvader van het absurde theater. Iedere instantie kijkt duidelijk naar de andere, met de regelitis als excuus en rem.

"Het voorakkoord werd nooit uitgevoerd door tegenstijdige communicatie met het kabinet van minister-president Charles Picqué (PS)," bekent Jean-Michel Mureau, hoofd van de dienst begraafplaatsen van Ukkel. "De subsidie van 80 procent voor twee specialisten werd nooit toegekend. Die waren nodig om ervoor te zorgen dat de site niet meer overwoekerde door de beschermde flora. Er mag wel op paadjes gewied worden, maar van de graven moeten we afblijven." Wat werd dan wel sinds drie jaar aangepakt? De ringmuur van het kerkhof is volledig hersteld. En de gemeente heeft een klein budget voor groencontainers als er grote snoeiacties worden uitgevoerd. Een nieuwe afspraak met het gewest (Monumenten en Landschappen) voorziet in de opkuis van de belangrijkste monumenten.

De wintersnoei ging inderdaad van start. Thierry Wauters, coördinator van de sites van Monumenten en Landschappen van het Brussels Gewest, bevestigt de vertraging. "We waren graag in 2011 begonnen met de percelenrestauratie, maar het wettelijk kader om een en ander uit te voeren bleek niet aanwezig. Begin februari 2013 werd de regelgeving aangepast. Een budget voor renovatie hebben we nog niet. Maar op 28 maart konden we met een dertigtal ambtenaren van diverse diensten samen grof snoeiwerk verrichten, ingeschreven als een project teambuilding. Binnenkort plannen we een tweede dag."

Ionescu haalt inmiddels de bergen snoeiafval van de wegels en wacht op versterking. Bedoeling van de expeditie was om de 570 graven, die als monument staan ingeschreven, te ontdoen van alle wildgroei met een opkuis. Een groot aantal is al volledig zichtbaar, ze kregen een pictogram van het gewest. Wauters: "Daardoor kan de bezoeker ze herkennen. Wij doen één grote kuis, nadien behoort het dagelijkse onderhoud tot de gemeente, net als de aanwerving van het nodige personeel. Naast de prioriteit om de monumenten te degageren, moet er wat gebeuren aan de verwilderde staat van het kerkhof. Het soort semi-natuurgebied dat we voor ogen hadden, ging te ver." Net voor zijn pensioen in 2010 bekritiseerde Marcel Celis, lid van de Comissie voor Monumenten en Landschappen van het Brusselse Gewest en oud-voorzitter van Epitaaf (vereniging voor funeraire kunst), de situatie op het beschermde Kerkhof van de Dieweg: "Er was een tijd dat een kerkhof gekoesterd kon worden als een romantisch verwilderd funerair park, maar vandaag komt men overal terug van de inpalming van de natuur op de begraafplaatsen, behalve aan de Dieweg" dixit Celis, die nu in Finland woont.

Stormbekken
Verder is er nog de uitgestelde aanleg van het stormbekken. In 2010 werd een budget afgesproken (250.000 euro) om het probleem van aanhoudende waterinfiltraties en het valse moeras in de benedenzone op te lossen. De constructie bleef uit. De jaren vertraging werden opgelopen omdat plots werd vastgesteld dat het kerkhofterrein groter is dan de huidige omheining voorhoudt. Het stormbekken zou daar eigenlijk beter tot zijn recht moeten komen. Marie Vigoni van de dienst Leefmilieu van Ukkel: "Beneden rechts, achter de muur, ligt nog een veelhoek in privaat gebruik. Die grond behoort tot het kerkhof.

Destijds werd de omheining niet overeenkomstig met de kadasterlegging aangebracht. Niemand signaleerde dat. We vinden dat deze strook zich beter leent tot de inrichting van het stormbekken, omdat ze buiten de gebruikte kerkhofsite valt. We wachten nog op commentaar van de naburige bewoners en op de heropmeting door de landmeter. Bovendien zijn er nog infiltratietests en bijkomende grondwerken nodig. Ook de grensmuur moet nog verplaatst worden. Een en ander heeft impact op het oorspronkelijke budget, dat zal moeten worden aangepast en gestemd, hopelijk in 2014. Monumenten en Landschappen heeft al een gunstig advies gegeven voor het voorontwerp van inplanting van het stormbekken, maar de aanvraag tot stedenbouwkundige vergunning is nog niet rond."

Jodengrafgaanderij
Tot slot bekijken we de mensonterende toestand van de lange jodengrafgalerij - waar het publiek wordt weggehouden. "Il faut refaire le tout," stelt Thomas van Praag, die door het Centraal Israëlitisch Consistorie van België in de arm is genomen om het dossier te verdedigen. Van Praag kroop in september 2012 toevallig in de gaanderij, op zoek naar zijn voorouders Fermebock en Raimovitz, die hij vond. Ontzet over de instortende gaanderij en de skeletten die hij uit kisten zag liggen, verwittigde hij de pers en de overheid. De gaanderij werd in erfpacht gegeven aan het Consistorie, die plots wakker werd. Van Praag: "De stèles moeten dringend gestut of hersteld worden. Hier liggen 867 mensen begraven. Als erfpachter kan de Consistorie enkel aan de eigenaar - de gemeente - vragen om iets te doen. Velen zijn verantwoordelijkheid voor de verloederde graftoestanden, niet in het minst de families die altijd verondersteld worden om hun graven te onderhouden. Architect Isidore Zielonka stelt een restauratie voor. Het dossier wacht op geld, om in september opgestart te worden. De aanbestedingen zouden tussen 45.000 en 140.000 euro schommelen." Maar Wauters van Monumenten en Landschappen weet van geen stedenbouwkundige aanvraag, laat staan een subsidiedossier. "Mochten Charles Picqué en Amnon Rubinstein (links-liberaal en voorzitter van de Consistorie) iets van plan zijn, dan weten wij toch van niets."

Over de verloederde gaanderij is Philippe Pierret, Franse vorser (Sorbonne), gespecialiseerd in Europese Joodse begraafplaatsen en tevens conservator van het Joods Museum van België, niet te spreken.

"Sinds de consessiewetgeving in 1971 gewijzigd werd, is het kwaad in dit land geschied (voordien gold de Napoleontische wet die eeuwigdurende consessies toestond, red.). De laatste honderdjarige concessies van Joden dateren van 1920 en vervallen in 2020. Die vond ik in rood geregistreerd. Wat wil de Joodse gemeenschap doen na dit einde? Een concessiehouder is als huurder nooit eigenaar van een terrein of graf. Dit wordt een ramp voor de joodse concessies. Trouwens, volstaat een erfgoedklassering van lukraak 570 'monumenten', waarvan een zestigtal Joodse graven, op het belangrijkste Joodse kerkhof van België? De klassering is niet professioneel gebeurd, alhoewel ze onder 'voogdij' van het gewest werd goedgekeurd. Komt daarbij dat de huidige joodse gemeenschap van Russische en Poolse origine is, soms al vijf generaties lang, waaronder nu al christenen. Het interesseert hen ogenschijnlijk niet om de 19de-eeuwse jodengraven te restaureren, want die behoren tot Nederlandse, Franse, Engelse en Duitse families." Gelukkig zwijgen de doden.