'Mijn wapen tegen domheid en onwetendheid? Humor!'

"Ik ben een rationalist, een atheïstisch militant. Ik hou van België, omdat het een rechtsstaat is, maar tegelijk ben ik anti-royalist en republikein. Vrij zijn in gedachten en gedrag koester ik als een voorrecht. En dan doet het me pijn om te zien hoe mensen gemanipuleerd worden." Sam Touzani is acteur, stand-up comedian , choreograaf, auteur, regisseur...

'D rie dingen hebben mee bepaald dat ik een atypisch kind van de Marokkaanse migratie ben," zegt Sam Touzani. "Eén: ik ben opgegroeid in een matriarchale omgeving; de potentiële macho in mij is nooit gewekt. Mijn moeder was een enorm moedige vrouw. Moeder Courage. Zeven kinderen heeft ze opgevoed, tien bevallingen doorstaan. Een tweeling heeft het kraambed niet overleefd, een zoontje is heel jong gestorven. Zij en mijn oudste zus hebben me een mooie opvoeding geschonken. Een andere vrouw die een bepalende rol speelde, was Hitomi Asakawa, sterdanseres bij Béjart. Ze woonde onder mijn zus en heeft me aan de barre gezet, waarop ik klassieke dans ben gaan volgen. Toen mijn vader dat hoorde, zei hij: 'Mijn zoon toch, waarom wil je homoseksueel worden?'"

"Tweede bepalende factor: het moment dat Mohamed El Baroudi in ons leven is gekomen. El Baroudi, de oudste Marokkaanse politieke opposant in ballingschap, die in 2007 is overleden. Vier was ik. Mijn moeder en mijn oudste zus waren afgeranseld in de kelders van het consulaat en vervolgens als vuilnis op straat geworpen. Omdat ze geen bakshish wilden toesteken. We werden het mikpunt van bedreigingen, zwijggeld werd aangeboden. Toen zijn El Baroudi en een Belgische advocaat bijgesprongen, wat uiteindelijk tot het ontslag van de Marokkaanse consul heeft geleid."

"Later is El Baroudi mijn schoonbroer geworden. Door hem zijn mijn zussen feministen geworden en ben ik al vroeg begonnen met de politiek in vraag te stellen. Een groot man was het. Zo heeft hij onder meer mee voor de opvang van Marokkaanse migranten gezorgd en alfabetiseringslessen georganiseerd. Een democraat, een humanist in de ware zin van het woord. Hij heeft ons geleerd waarden en principes trouw te blijven. Je niet economisch of intellectueel te laten omkopen. Nederig te zijn en te vechten voor wat juist is."

"Drie: de kennismaking op school met het werk van de Belgische poëet Geo Norge, de magie van het woord. Daardoor wist ik op mijn twaalfde al wat ik wilde doen. Mijn mond opentrekken en zeggen wat er op mijn lever ligt. Met humor. Ik was verlegen als kind, frêle, en al heel snel heb ik geleerd dat humor een sterk wapen is. Le rigolo is een vervelende luis in de pels."

Kolen en kakkerlakken
Sam Touzani heeft het zichzelf niet makkelijk gemaakt, maar ook het leven heeft hem niet gespaard. "Mijn vader was een doodgewone arbeider, moeder een huisvrouw met de zorg voor zeven kinderen. Ik hoef er geen tekening bij te maken: breed hadden we het niet. Toen ik nog tiener was, zijn we een tijdje in de provincie gaan wonen, tussen Namen en Charleroi. Een oudere broer was in aanraking gekomen met drugs, een andere met godsdienstfanatisme. Moeder was bang dat het slechte voorbeeld aanstekelijk zou werken. Dus trokken we weg van de vallen van de grote stad. Voor het eerst woonden we in een huis met warm water en hoefden we niet te stoken met kolen. Voor het eerst had ik het gevoel dat we niet in negentiende-eeuwse omstandigheden leefden."

"Ook toen ik ging studeren aan het Insas, heb ik armoe gekend. Geen rooie duit op zak: vier jaar heb ik in een opvangcentrum in Sint-Gillis geleefd. Een kamertje van vier op twee. Kakkerlakken. 's Middags wist ik niet of ik 's a vonds iets te eten zou vinden. Mijn zus had me kunnen opvangen, maar ik vroeg het haar niet, beschaamd als ik was."

"Arm geboren worden draag je heel je leven met je mee. Zelfs als je het later goed hebt. Het blijft. In de geuren, de plaatsen, je hart, je vlees, je angsten... Maar ook in je geluk. Omdat arm zijn ook vrijheid betekent. Camus zei: je kunt maar beginnen iets te winnen als je alles verloren hebt. Begin met niets en je kunt alleen maar evolueren. Dat bewonder ik bij mijn ouders. Ze hadden niets, maar ze wisten dat het alleen maar beter kon worden. Ze hebben de moed getoond om de dictatuur en de miserie in Marokko te ontvluchten, om een betere toekomst op te bouwen. Voor de tweede, derde, vierde generatie is het veel moeilijker. Zij zijn met meer geboren, maar ze hebben minder toekomstperspectieven. Voor hen is het erg moeilijk om iets te ondernemen, om te dromen."

"Is het hard geweest? Ja. Erg? Nee. De armoede die ik heb gekend, is niet de gevaarlijkste armoede; de gevaarlijkste armoede is de intellectuele miserie, het intellectuele geweld. Tegenover mensen staan die muren voor je optrekken vanuit hun dogma's, hun vooroordelen. Dat is pas vreselijk. Nooit zal ik zeggen de waarheid in pacht te hebben, nooit zal ik zeggen: 'Je sais.' Makkelijk is het niet, zelfs ik moet nog elke dag tegen mijn eigen vooroordelen vechten. Je altijd open stellen, luisteren zonder te oordelen. Het standpunt van de andere respecteren, zelfs als je het er principieel niet mee eens bent. Het is vermoeiend."

Allah Superstar
Compromisloos tegen de stroom invaren, experimenteren met frustraties en contradicties: niet meteen de manier om overal vrienden te maken. "Bedreigingen, fysiek aangevallen worden op het podium, ik leef er al twintig jaar mee. Met de verscheurde affiches van mijn Allah Superstar kun je een papiercontainer vullen. Op een bepaald moment ben ik van tachtig optredens per jaar teruggevallen op amper acht. Omdat ik in een open forum in Le Soir had geschreven dat de moslimwereld niet het recht heeft te zeggen dat de joden gelijk staan met Israël, en dat Israël gelijk staat met nazisme. Het is niet omdat ik opkom voor Palestina, dat ik een antisemiet moet zijn."

"Ik besef maar al te goed dat ik het risico loop mezelf definitief buitenspel te zetten. Maar ik kan nu eenmaal niet doen alsof, ik kan niet meehuilen met de wolven in het bos. Ik blijf vechten tegen onwetendheid, voor mijn vrijheid. Los van gemeenschappen, vooroordelen, dogma's, ideologisch terrorisme. Dat ik niets kan veranderen als artiest, weet ik, maar als iedereen bij de pakken blijft zitten, wordt er zeker niemand wakker geschud. Ik verwacht niet dat het zal veranderen, wel ageer ik opdat het zou veranderen."

"Zowat iedereen denkt in gemeenplaatsen. Alsof alle Marokkanen, alle Belgen, alle Vlamingen er binnen hun gemeenschap hetzelfde gedachtegoed op nahouden. Dat is onmogelijk - maar het is wél wat de politiek doet. Toch ben ik niet de poujadist die op alles spuwt wat politiek is. Er zijn politici die prachtig werk leveren. Maar ongelukkig genoeg is de ideologie van de partij sterker dan het idealisme van het individu. Het collectief stuurt; er is geen echte individuele vrijheid. Zelfs niet in België."

Ook met Marokko is Touzani nog niet klaar. "Ik vind het vreselijk om te zien hoe de Marokkaanse overheid nog altijd een greep heeft op haar gemeenschap in het buitenland, en in hoge mate het doen en denken dicteert. Alle Marokkanen die hier zijn, zullen zeggen: 'Het regime is niet meer zoals voorheen, het is allemaal ten goede veranderd.' Terwijl dat niet zo is. Ze zijn onwetend, gemanipuleerd door de lobby. De uitnodiging van de koning hier heb ik afgeslagen, ik zie niet in waarom ik dan de Marokkaanse vorst in de armen zou sluiten."

"Ik weet dat mijn keuze impliceert dat ik nooit ongestoord voet aan de grond zal kunnen zetten in Marokko. Maar moet ik daarom mijn overtuigingen verloochenen? Nee, toch? Blijven nadenken en dan handelen. De discussie aangaan. Lang heb ik gevochten voor het recht op verschil, maar tegenwoordig vind ik wettelijkheid belangrijker dan diversiteit. Dat staat ons toe onze rechten en plichten onder ogen te zien."

:: Ruben refait le monde , tekst van Richard Ruben, Arnaud Bourgis en Sam Touzani in een regie van Touzani, 15 tot en met 29 oktober in Théâtre Jean Vilar in Louvain-la-Neuve; meer op www.ateliertheatrejeanvilar.be