Na de protesten: Schaarbeek consulteert opnieuw zijn inwoners

De invoering van een nieuw circulatieplan in de Berenkuilwijk in Schaarbeek stootte vorige week op hevig protest. Het gemeentebestuur besloot daarop de uitrol van het plan te pauzeren. Deze week krijgen bewoners in een brief de vraag of ze willen participeren aan nieuwe besluitvorming rond het plan. Maar waar liep het verkeerd met het vorige plan? En hoe ziet zo’n besluitvorming er het beste uit?

Bevolking en overheid vormen een moeilijk koppel, volgens socioloog Luc Huyse. “Van de kant van de burgers zit er altijd al wat wantrouwen in de relatie, want mensen geven in het stemhokje hun stem voor een aantal jaren letterlijk weg.”

Van een burger onder de sloef kan men echter moeilijk spreken bij het zien van de beelden die vorige week dinsdag genomen werden op het Stephensonplein in Schaarbeek. Daar klonk de stem van een tweehonderdtal actievoerders klaar en duidelijk, toen ze er eigenhandig het nieuwe circulatieplan in de Berenkuilwijk teniet deden door paaltjes uit de grond te rukken en verkeersborden weg te halen.

Burgers willen naast inspraak ook vooral deelnemen aan het beleid. Maar hoe organiseer je dat het beste als overheid? Een vraag die zich ook specifiek in Schaarbeek stelt. Wat had het stadsbestuur beter kunnen doen? Waar liep het fout? En hoe moet het nu verder met het circulatieplan in de Berenkuilwijk?

Deliberatieve democratie door loting

Pepijn Kennis zetelt in het Brusselse parlement voor Agora en geeft alvast een voorzet door te pleiten voor deliberatieve democratie. “Daarbij laat je betrokken inwoners, die uitgeloot worden, niet enkel in overleg gaan en mee beslissen, je verschaft hen ook de nodige informatie waarop ze zich kunnen baseren in die besluitvorming.”

Dat principe is volgens Schaarbeeks schepen van mobiliteit, Adelheid Byttebier (Groen), ook gehanteerd. “We hebben voorafgaand aan de ontwikkeling van het plan een participatief traject gevolgd in samenwerking met adviesbureau EcoRes, waar ook Stad Brussel al mee samenwerkte (voor het schrijven van haar Klimaatplan, red.).”

De vraag is echter of de groep inwoners in dat participatieve traject de diversiteit van de wijk weerspiegelt. De samenstelling van het panel dat delibereert is dan ook cruciaal. “We denken dat loting een goede manier is om zo’n assemblee samen te stellen,” zegt Pepijn Kennis, “omdat je via loting alle lagen van de samenleving kan bereiken.”

“Maar ook na loting moet je waken over de samenstelling van het panel. Meestal antwoorden er immers vooral mannen, oudere mensen en hoogopgeleiden op een uitnodiging om in zo’n assemblee te zetelen. Daarom gebeurt telkens een tweede loting binnen de groep van mensen die zich inschrijven, om zo tot een panel te komen dat de diversiteit van de stad weerspiegelt.”

Het systeem van loting kan ook volgens Aline Muylaert werken in de zoektocht naar een oplossing voor complexe en gepolariseerde kwesties. Muylaert is zelf woonachtig in de Berenkuilwijk en mede-oprichtster van Citizenlab, dat digitale tools en platformen ontwikkelt om overheden te helpen burgers te betrekken bij beleid.

“Dat is iets dat we nu moeten evalueren,” reageert mobiliteitsschepen van Schaarbeek, Adelheid Byttebier (Groen). “Er is destijds een open oproep in de wijk gelanceerd om te participeren. Vervolgens is gekeken naar representativiteit van de groep, ook wat de verschillende vervoersmodi betreft, om ervoor te zorgen dat het panel niet enkel uit automobilisten of fietsers bestond.”

Belangrijk is volgens zowel Muylaert als Kennis om vervolgens juist te communiceren. “Spreek niet over een plan van het gemeentebestuur of deze of gene politieke partij, wel van het circulatieplan van de bewoners van de Berenkuilwijk,” aldus Kennis. “Communiceer ook in verschillende talen,” adviseert Muylaert. “In de VS zet men daar veel meer op in, terwijl dat in België gevoelig ligt.”

Over die communicatie klonk Byttebier aan de vooravond van het nieuwe circulatieplan nog zelfverzekerd: “Er is voldoende gecommuniceerd. We hielden drie keer drie online informatiesessies tijdens corona, deelden flyers uit, verzonden brieven en de burgemeester trok meermaals de straat op, net als de schepen van Handel.” Dat herhaalde ze later die week nog eens in de studio van BRUZZ.

Zoommeetings

Op de zoommeetings was in dat debat kritiek van Brussels parlementslid Jan Busselen (PVDA-PTB) en ook Pepijn Kennis heeft bedenkingen bij de online burgervergaderingen. “De methode bij zo’n meetings is vaak om via een open uitnodiging burgers te betrekken bij besluitvorming. De mensen die op zo’n uitnodiging ingaan, vormen niet per se een goede doorsnee van de samenleving.”

Een soort mattheuseffect waar expert burgerparticipatie Cato Léonard het eerder over had op BRUZZ Radio. Vooral “de goed geïnformeerde burger die interesse heeft in deze materie gaat zich verplaatsen of inloggen,” weet Léonard. En ook Kennis wijst op een mogelijke extra vertekening van de bereikte groep wanneer zo’n informatiesessie online plaatsvindt. “Voor sommige mensen zal dat makkelijker zijn, voor heel veel mensen is het dan weer net een drempel.”

‘Onpersoonlijke communicatie’

Bovendien verliep de communicatie rond het circulatieplan nogal onpersoonlijk, vindt Aline Muylaert. “Je krijgt een flyer in de bus met een plannetje. Dat is zeer informerend, maar tegelijk ook te technisch. Je zou moeten inzetten op storytelling, met campagnebeelden van mensen uit de wijk, zodat mensen zichzelf ook kunnen herkennen. Dat kan verandering teweegbrengen in de perceptie, wat nodig is nu het overleg evolueert naar een emotioneel debat, met geweld.

Byttebier erkent dat er beter gecommuniceerd had moeten worden in de dagen voor de eigenlijke uitrol van het nieuwe circulatieplan, ook om het vertrouwen van haar inwoners te versterken. Het Schaarbeekse gemeentebestuur had gehoopt dat vertrouwen alvast te hebben gewonnen dankzij de sensibiliserings- en informatiecampagnes van RenovaS, dat de wijkcontracten in de gemeente coördineert.

‘Het vertrouwen van onze inwoners overschat’

“RenovaS is al aan haar elfde wijkcontract toe in onze stad. Zij hebben dus heel wat expertise over participatie rond de publieke ruimte en stadsvernieuwing. Maar,” erkent Byttebier, “we hebben de impact daarvan op het vertrouwen van onze inwoners misschien wel overschat.”

“Daardoor is er, in tegenstelling tot bij de uitwerking van het plan, geen methode uitgedacht wat betreft het moment van de invoering zelf,” geeft Byttebier toe. “Zoals een brug ingehuldigd wordt met het knippen van een lint, zouden we ook het moment waarop een nieuw circulatieplan ingaat, moeten omkaderen als het resultaat van een langer traject.”

Een traject waarover je ook transparant moet communiceren, volgens Muylaert. “Je moet uitleggen wat zo’n traject precies inhoudt en waarom dat zo lang duurt. Op websites wordt wel uitleg gegeven, maar een testfase die kort volgt op een participatie-avond in 2022 roept vragen op. Er is participatie geweest, maar hoe is de besluitvorming daarna precies verlopen? Welke zijn de afwegingen geweest? Waren er alternatieven? Als je dat niet openlijk communiceert, lijkt het op schijnparticipatie. Wat gebeurt er met de noden en bedenkingen van de buurtbewoners? Dat willen mensen weten.”

Terug rond de tekentafel?

Communicatie is slechts een aspect van geslaagde burgerparticipatie. Burgers willen ook het gevoel hebben te wegen op het beleid. "Je moet verder gaan dan informeren en mensen ook betrekken bij de beslissing zelf,” benadrukt Kennis.

“Vaak denkt men bij participatie aan petities of vragenlijsten, maar maak het interactief,” pleit Muylaert. “Laat mensen ook op verschillende manieren spreken. Laat hen bijvoorbeeld mee de plannen uittekenen. Dat vraagt veel werk, maar levert je wel meer draagvlak op.”

Een referendum of enquêtes zijn dan ook geen oplossing volgens Kennis. “Daarmee versterk je de tegenstellingen, omdat je mensen die noch voor, noch tegen het plan zijn in een van de twee kampen dwingt.”

Dat vindt ook Muylaert: “Als de keuze enkel zou bestaan tussen het huidige plan of de afschaffing ervan en het dus gereduceerd wordt tot ja-neen-vraag, dan is participatie nauwelijks mogelijk. In het tegengestelde geval, denk ik dat mensen terug bij elkaar moeten worden gebracht rond de tekentafel. Teruggaan naar een constructief debat, met een representatieve groep. Dat betekent: luisteren naar de concrete bezorgdheden en detecteren welke de gemeenschappelijke waarden zijn om vervolgens alternatieven te formuleren."

Burgerpanel ‘Make Your Brussels – Mobility’

Kennis pleit er op zijn beurt voor om alsnog een deliberatief model op poten te zetten, naar het voorbeeld van ‘Make Your Brussels – Mobility’, het uitgelote burgerpanel dat eind 2017 aanbevelingen deed aan het Brussels parlement inzake Good Move. De algemene krijtlijnen die daar beslist werden, krijgen nu lokaal hun uitwerking in circulatieplannen op gemeentelijk niveau.

“In dat panel zaten toen bijvoorbeeld niet alleen automobilisten, maar ook voetgangers en fietsers uit verschillende lagen van de bevolking,” weet Kennis. “Heel wat van hun richtlijnen hebben uiteindelijk de weg gevonden naar het gewestelijke mobiliteitsplan. Denk aan de zone 30 of het STOP-principe dat voetgangers, fietsers en het openbaar vervoer vooropstelt in de inrichting van de publieke ruimte.”

En nu?

Het Schaarbeekse gemeentebestuur besloot intussen de uitvoering van het circulatieplan in de Berenkuilwijk on hold te zetten en opnieuw de inwoners te consulteren. Daarover krijgen bewoners van de Berenkuilwijk deze week een brief in de bus. “We vragen de mensen die mee willen nadenken over de uitvoering van het circulatieplan, om zich kenbaar te maken. De keuze voor minder autoverkeer en meer gezonde lucht staat evenwel niet ter discussie. Begeleidende maatregelen zijn wel mogelijk,” legt Byttebier uit.

Verder valt te lezen hoe de gemeente het geweld van vorige week nadrukkelijk veroordeelt. “We weten dat er mensen tegen het plan zijn, maar ook dat er scholen, verenigingen en inwoners zijn die grote verwachtingen hadden bij de invoering ervan,” klinkt de boodschap.

De methode van de nieuwe participatieronde is nog niet bekend. “We hebben heel snel moeten schakelen,” verklaart Byttebier.