Niet alleen in Qatar: 'Ook hier werken sans-papiers in levensgevaarlijke omstandigheden'

Terwijl het nakende WK voetbal in Qatar overschaduwd wordt door verhalen van moderne slavernij, blijven sans-papiers in ons land onverzettelijk vechten voor een leven uit de illegaliteit en met betere werkomstandigheden. “Misbruik en verkrachting van vrouwen zonder papieren: ik hoor zulke verhalen steeds vaker.”

Ahmad Manar is een van de mensen zonder papieren die ijvert voor betere werkomstandigheden. Hij is al tien jaar aan de slag als elektricien in en rond de hoofdstad. Zijn regularisatiedossier botste na de hongerstaking van vorig jaar, waarbij hij als spreekbuis van de sans-papiers optrad, op een negatief antwoord.

“We hebben de draad opnieuw opgenomen, maar de teleurstelling is groot: meer dan de helft van de hongerstakers kreeg een negatief antwoord op hun regularisatieaanvraag”, zegt Manar. “Bovendien is de huidige crisiscontext voor sans-papiers allerminst eenvoudig.”

Sans-papiers-tarief

Ondertussen blijven de arbeidsomstandigheden voor sans-papiers lamentabel, getuigt Manar.

“Lange dagen kloppen tegen twee, drie of vier euro per uur, met fysiek geweld van de mensen die sans-papiers aan het werk zetten daarbovenop: het blijft helaas schering en inslag. Ik ken bijvoorbeeld iemand uit Kameroen die op een werf werkte en klaagde over de achterstallige betalingen van zijn magere loon. Hij werd geslagen door zijn baas met een fractuur in zijn aangezicht als gevolg.”

Maar er circuleren ook verhalen van misbruik en verkrachting van vrouwen, vertelt Manar. “Ik hoor zo’n zaken steeds vaker. En het probleem is: de vrouwen durven er niet over te praten uit schrik om hun job te verliezen en ze gaan al zeker geen klacht indienen omdat ze dan mogelijk aangehouden worden aangezien ze onwettig in België verblijven.”

Zelf bleef Manar bespaard van geweld, maar hij weet wel hoe het voelt om dagelijks uitbuiting te ondergaan.

“Ik ging eens bij een klant ter plekke en sprak met hem af om aan mijn standaardtarief te werken: een faire marktprijs. Toen ik dat cijfer prijsgaf, schrok hij. ‘Dat is toch niet het tarief van een sans-papier?’, antwoordde hij.”

‘Levensgevaarlijk’

Magistraat Brecht Speybrouck, eerste substituut-arbeidsauditeur aan de Brusselse arbeidsrechtbank, stuitte tijdens zijn loopbaan al op verschillende cases waarin sans-papiers betrokken waren die zijn wenkbrauwen deden fronsen.

“Het gaat dan inderdaad om dossiers waarbij mensen zonder papieren tewerkgesteld worden in levensgevaarlijke omstandigheden”, vertelt hij. “En dat gebeurt zeker niet alleen op werven.”

“Het probleem is dat we er vaak weinig mee kunnen doen omdat we over weinig gegevens beschikken”, vervolgt Speybrouck.

“Er wordt door de patron vaak druk uitgeoefend op de arbeiders. Ze manen hen aan om niet mee te werken aan een mogelijk onderzoek. De schrik zit er meestal in bij die mensen omdat ze voor hun inkomsten vrezen en omdat ze vaak uit landen komen waar overheidssystemen corrupt zijn. Er zit bij veel sans-papiers al een fundamenteel wantrouwen tegenover justitie ingebakken.”

Ernstige arbeidsongevallen blijven op die manier vaak onder de radar of komen enkel aan het licht wanneer “correcte actoren” ze signaleren, zegt Speybrouck.

"Vaak zijn we afhankelijk van andere personen of derden die getuige zijn van het arbeidsongeval om een dossier te kunnen openen. Maar er valt te vrezen dat zo'n getuigen vaak niet bestaan en we dan ook nooit iets van het arbeidsongeval vernemen."

Bakkerijen en shishabars

Toch kunnen controlediensten van het Brusselse arbeidsauditoraat evenzeer geregeld onthutsende arbeidstaferelen blootleggen.

“Ik denk aan controles in bakkerijen waarbij blijkt dat een luik naar kelderlokalen verspreid over verschillende gebouwen loopt, waar heel wat arbeiders tussen open elektriciteitskabels en ovens als ratten in een val in heel onhygiënische toestanden aan het werk zijn. Mensen dragen vuilzakken als schorten, ze werken met slechte, verouderde materialen, … Onze inspectiediensten hebben meer dan eens drama’s kunnen vermijden.”

Tegelijkertijd botsen die diensten ook op hun limieten. Speybrouck geeft aan dat het aantal sans-papiers dat in zo’n erbarmelijke toestanden werkt, wellicht toeneemt, al kan hij zich daarvoor niet op cijfers baseren.

“Dat komt doordat onze diensten een zekere maximumcapaciteit hebben. Maar wanneer zij een bepaalde plek viseren – naast bakkerijen zijn ook shishabars vaak groezelige plekken – is het bijna altijd bingo”, aldus de magistraat.

“En door de huidige asielcrisis merken we dat het aantal mensen dat zich in zo’n netelige arbeidsomstandigheden bevindt, toeneemt. We weten dat het aantal asielzoekers dat geen opvang krijgt exponentieel stijgt. Die mensen moeten in tussentijd wel overleven en vallen voor arbeidsmogelijkheden terug op een bepaald netwerk dat hen helaas al te vaak in gevaarlijke werksituaties doet belanden.”

In het kwadraat

Mensenrechtenadvocaat Alexis Deswaef verdedigde in zijn loopbaan al tientallen mensen zonder papieren. Hij kent hun leef- en werkomstandigheden door en door.

“De situatie van sans-papiers in Brussel wordt moeilijker en moeilijker”, zegt Deswaef. “De huur- en energiekosten lopen op terwijl ze geen beroep kunnen doen op overheidssteun om hun facturen te betalen. De moeilijkheden die gewone burgers vandaag ervaren, gelden voor sans-papiers in het kwadraat.”

Manar legt uit dat die actuele extra barrières nog bovenop de chronische kwellingen van sans-papiers belanden. “Wie geen papieren heeft, moet zich niet alleen over zijn privéleven, werk en huur ontfermen, maar ook zijn illegaliteit, uitbuiting en dagelijkse vrees voor aangehouden te worden. Het is een vorm van constante claustrofobie. Daar komen nu de gevolgen van de crisis nog bij."

Daarom stelt de erevoorzitter van de Mensenrechtenliga voor om sans-papiers immuniteit te verlenen wanneeer ze naar de politie gaan om klacht in te dienen die verband houdt met hun werksituatie.

“Nu riskeren zij aangehouden te worden omdat ze geen wettig verblijf kunnen aantonen, terwijl er vaak net een onderzoek zou moeten komen naar de werkomstandigheden van de klacht.”

Psychologische stoornissen

Voor Deswaef is vooral het gebrek aan perspectief op regularisatie zorgwekkend. “Ik heb de indruk dat sans-papiers steeds wanhopiger worden. Sommige van mijn klanten ken ik al lang. Ze hebben geen toekomstperspectief, zakken verder weg in de armoede, worden uitgebuit en beginnen door die optelsom psychologische stoornissen te vertonen.”

Ook nu de zaak van de sans-papiers grotendeels uit de media lijkt te verdwijnen, krimpt de hoop verder, aldus de advocaat.

Nochtans staat de teller van het aantal sans-papiers in ons land op 100.000 à 150.000. Ongeveer de helft van hen is volgens Deswaef aan de bak in het illegale circuit.

“Ik kan je een lijst geven van zeker twintig horecazaken in Brussel en de kust waar sans-papiers werken, enkel en alleen gebaseerd op mijn klantenbestand. Als je vanavond op restaurant gaat, wordt je maaltijd misschien voorbereid door iemand zonder papieren. Het zijn schaduwen in de samenleving, terwijl ze eigenlijk aan die samenleving bijdragen.”

‘Grote vergetenen’

Eerder deze maand zorgden sans-papiers indirect voor een Belgische primeur. Voor het eerst stelden burgers zelf een wetswijziging voor in de Kamer, met name in de commissie Binnenlandse Zaken. Die kwam er op initiatief van burgercollectief In my name en beoogde vooral “heldere en humane criteria voor regularisatie" van mensen zonder papieren wettelijk af te dwingen.

De politieke reactie was eerder lauw, tot onvrede van Deswaef. “De sans-papiers zijn nochtans de grote vergetenen van het migratieluik in het regeerakkoord van Vivaldi, terwijl economisten en sociologen zeggen dat er door het hoge aantal knelpuntberoepen net nood is aan meer regularisatie. Sans-papiers staan te popelen om die jobs in menswaardige omstandigheden in te vullen.”

Volgens Deswaef worden soepelere criteria voor regularisatie vooral geblokkeerd door een vermeende vrees voor een aanzuigeffect en de veronderstelde negatieve reactie uit het noorden van het land op een flexiber regularistiebeleid.

“Het is evenwel nooit bewezen dat de soepelere regularisatierondes van 1999 en 2009 een aanzuigeffect hebben teweeggebracht. Toen ging het trouwens niet om collectieve regularisatierondes, maar om soepelere individuele criteria op basis van bijvoorbeeld werk en integratie."

Verenigd Koninkrijk

Volgens de advocaat zou een soepelere regularisatie van sans-papiers de samenleving net ten goede komen. Daarvoor kijkt hij over het Kanaal.

“Neem nu het Verenigd Koninkrijk: wie daar aankomt, succesvol werk zoekt en vervolgens een officieel contract kan voorleggen, verkrijgt verblijfsdocumenten. Hier is het andersom. We moeten pragmatischer omspringen met regularisatie op basis van werk, zeker als je weet hoeveel openstaande vacatures er voor knelpuntberoepen zijn. Bovendien betekenen extra legale contracten ook extra inkomsten voor onze sociale zekerheid. Nu houden we een systeem in stand dat uitbuiting bevordert.”

Zeker nu de verontwaardiging over de werkomstandigheden van gastarbeiders het narratief rond het WK in Qatar blijft domineren, zou er nagedacht moeten worden over de behandeling van sans-papiers in ons land, klinkt het.

“Men spreekt over de vele duizenden doden in Qatar en ik wil niet vergelijken, maar als ik zie hoe sommige van mijn klanten aan twee of drie euro per uur hard en lang werken in een beenhouwerij of schoonmaakdienst, dan ben ik beschaamd dat zoiets nog mogelijk is in onze samenleving.”

Weinig politieke animo

Toch lijken soepelere regularisatiecriteria niet meteen in de lucht te hangen.

Tijdens de hoorzitting in het parlement die er eerder deze maand op initiatief van In my name kwam nadat het collectief 35.000 handtekeningen had verzameld voor een wetswijziging voor de regularisatie van mensen zonder papieren, waren enkel de groenen, de PS en PVDA/PTB in meer of mindere mate gewonnen voor de voorstellen om het asiel- en regularisatiebeleid “minder willekeurig” te maken.

Bovendien is het geen geheim dat er zeker in Vlaanderen weinig animo is om de regularisatiecriteria van mensen zonder papieren te versoepelen. Maar ook andere voorstellen om de situatie van sans-papiers te verbeteren, worden uit enigszins onverwachte hoek afgeketst. Zo ziet bijvoorbeeld Vooruit de inschakeling van sans-papiers in knelpuntberoepen niet zitten, bleek uit de hoorzitting in de Kamer.

“Wat ik mij blijf afvragen”, besluit Manar, “is waarom ons arbeid in feite gecriminaliseerd is. Dat is zelfs in de donkerste momenten van de geschiedenis vermeden. Arbeid betekent niet gewoon prestaties verrichten, het verandert ook de manier waarop je in het leven staat. Alleen wordt ons arbeid overheerst door uitbuiting en criminalisering. Want in de ogen van de overheid zijn wij illegaal en is daarom ook ons werk illegaal."