Overleven in de schaduw: sans-papiers in Brussel

“Je wordt met veel hindernissen geconfronteerd als je geen papieren hebt,” vertelt Fatima in het bijzijn van haar zonen Az El Arab (23) en Soufiane (26). “Maar het zwaarste is een plek vinden om te wonen. Vroeger woonden we in een mooi appartement, maar zonder papieren kunnen we geen officieel huurcontract aangaan.”

Vandaag betaalt Fatima 500 euro per maand voor een kelderappartement, waar de verwarming en het warm water worden afgesloten wanneer de bovenburen – die tegelijk de eigenaars zijn – op vakantie gaan. “In de winter is het hier ijskoud. Maar ik weet niet waar ik elders heen kan.”

Uit een enquête van het Onderzoeksinstituut voor Arbeid en Samenleving (HIVA) van de KU Leuven uit 2012 waarin 170 sans-­papiers werden geïnterviewd, blijkt dat ongeveer de helft van de mensen zonder wettig verblijf een woning huurt, vaak gedeeld met anderen. Maar amper een vijfde onder hen betrekt een woning waar alle basisvoorzieningen aanwezig zijn. Volgens datzelfde onderzoek leeft een kwart van de respondenten op straat of tijdelijk bij kennissen.

Idrissa* (49) uit Mauritanië doet het op die manier. Al sinds 2006 vertoeft hij – behalve tijdens een periode van een aantal jaar met een tijdelijke verblijfsvergunning – zonder papieren in België. In die periode was hij nooit in staat een huis te huren. Telkens opnieuw slaagt hij erin tijdelijk bij vrienden te wonen, om dan opnieuw te moeten verhuizen.

“Momenteel slaap ik in het huis van een kennis in Schaarbeek die ’s nachts elders gaat slapen. Overdag mag ik er niet komen. Ik betaal geen huur, maar volgend jaar moet ik een andere plek zoeken.”

Geen papieren, geen geld

Hoeveel sans-papiers zich precies in België vinden, is onduidelijk. “Elk cijfer hierover is een beetje onzin,” klinkt het eensluidend bij experten. Schattingen variëren tussen 87.000 en 140.000 mensen, maar het reële aantal ligt volgens de HIVA-onderzoekers vermoedelijk nog een stuk hoger. Vaak gaat het om mensen die uitgeprocedeerd zijn, of nooit asiel hebben aangevraagd.

Anderen kwamen dan weer legaal toe, bijvoorbeeld als student, maar bleven langer dan de verblijfsvergunning toeliet. Ze komen het vaakst terecht in steden waar een groter woningaanbod is, en waar doorgaans meer huisjesmelkers aanwezig zijn.

Een woning huren is voor die groep niet vanzelfsprekend, en niet alleen door het hoge bedrag dat ze maandelijks moeten ophoesten. Het geld moet ook nog bij de eigenaar raken, geen evidentie als je geen eigen bankrekening hebt. De eigenaars van Fatima’s appartement wonen vlakbij, maar voor de Marokkaanse Youssef* (50) is het moeilijker.

Sinds 2003 woont hij in een klam appartement in de Brabantwijk in Sint-Joost-ten-Node. Voor de ruimte zonder verwarming moet hij maandelijks 400 euro bijeen zien te sprokkelen. Die laat hij via een vriend mét verblijfsvergunning op de rekening van de eigenaar storten. “Veel banken staan geen bankrekening toe zonder verblijfsvergunning. Maar wat zou ik daarmee doen? Ik heb toch geen geld?” klinkt het gelaten.

Geen toegang tot een bankrekening is niet de enige moeilijkheid waar sans-papiers mee geconfronteerd worden. In het kader van de strijd tegen witwaspraktijken en terrorisme voerden heel wat instellingen de identiteitscontroles de laatste jaren op. “Zo is het niet meer mogelijk om een simkaart aan te schaffen zonder jezelf te identificeren, en laten de meeste banken het niet meer toe om contant geld te storten op andermans rekening,” zegt Ellen De Leener van de vzw Samenlevingsopbouw Brussel.

“Daardoor is de handelingsmarge van mensen zonder papieren nog kleiner geworden dan die al was.”

En dan proberen mensen zonder wettig verblijf op elkaar terug te vallen. “Zeker in steden gebeurt dat vaak,” vertelt Aleidis Devillé van de Thomas More Hogeschool, die onderzoek deed naar de overlevingsstrategieën van sans-papiers.

“Ze helpen elkaar met wat ze kunnen. Iemand met een verblijfsvergunning kan toegang geven tot een bankrekening, maar ook tot een vervoersbewijs van de MIVB of zelfs een simkaart. Maar toch mag die solidariteit niet geïdealiseerd worden. Sommige mensen komen bijvoorbeeld altijd rond etensuur bij hun kennissen aan, en dat wordt niet altijd geapprecieerd.”

Werken zonder papieren

Behalve wonen is ook werken een moeilijk domein voor mensen zonder papieren. “Zo goed als altijd moeten sans-papiers zwartwerk doen en komen ze in de informele economie terecht,” zegt Devillé. Volgens de studie van het HIVA worden ze daar bovendien ontzettend slecht voor betaald, met een modaal inkomen dat onder de 200 euro per maand ligt. Youssef: “Kennissen komen me af en toe oppikken om te helpen bij zware klusjes, of om koopwaar te verslepen op de weekendmarkt in Anderlecht. Maar er zijn ook weken zonder werk, waardoor mijn schulden bij de huisbaas steeds hoger oplopen.”

Ook voor Fatima is het onmogelijk om de maandelijkse huur netjes te betalen. “Ik ga geregeld poetsen, maar de schulden hopen zich op.” Bij Idrissa komt daar nog bij dat hij voortdurend moet opletten voor de politie. “Ik verkoop paraplu’s en uurwerken in de cafés aan het Zuidstation,” vertelt hij. “Maar dat is illegaal en de klanten weten dat. Als ze mij willen wegjagen, dreigen ze ermee de politie te bellen.”

De angst om ontdekt te worden is reëel. Onwettig verblijf in België is strafbaar, maar de Belgische autoriteiten geven eerst een bevel om het land te verlaten. Wie daar geen gevolg aan geeft, loopt het risico op een gedwongen uitzetting. “Ik ken mensen die door de politie werden opgepakt, opgesloten werden en nadien teruggevlogen,” vertelt Idrissa.

“Daarom leef ik voortdurend in stress en ben ik steeds onderweg.” Voor Fatima is dat geen optie. “Soufiane heeft een beperking en heeft het erg moeilijk om buiten te komen. Dus blijft zijn broer Az El Arab overdag bij hem wanneer ik ga werken.”

Op een dag ontsnapte Soufiane uit het appartement. Toen de politie hem vond, kwamen de agenten bij Fatima binnen. “De politie zag hoe we woonden en zei dat we zo niet mochten leven. Ze beloofde een sociaal assistent te sturen,” zegt Fatima. “Maar er is helemaal niets gebeurd.” Volgens Devillé wekt het arresteren van sans-papiers bij politieagenten alleen nog frustratie op. “De centra zitten overvol, en de volgende dag worden ze weer vrijgelaten. Daardoor is de politie minder gemotiveerd om mensen op te pakken.”

Op school zelf hebben de kinderen van Fatima nooit problemen gehad. “Er werd ooit een omzendbrief verzonden die stelde dat de politie de ouders van kinderen zonder wettig verblijf niet mocht opwachten aan de schoolpoort. De bedoeling daarvan was het recht op onderwijs voor alle kinderen op het grondgebied te garanderen,” zegt Devillé.

Ziek zonder papieren

Tot zijn achttiende kon Az El Arab naar school gaan. “Ik heb een diploma chemie,” vertelt de jongeman trots. “Maar sindsdien kan ik nergens meer heen omdat ik geen papieren heb. Al vijf jaar zorg ik thuis voor mijn broer.”

Volgens Devillé kunnen hoge­scholen en universiteiten mensen zonder wettig verblijf in principe toelaten aan hun instelling te studeren. “Zij mogen drie procent mensen zonder wettig verblijf toelaten, maar zijn daartoe niet verplicht zoals andere scholen. Het grote probleem ligt echter bij de kostprijs: de meeste sans-papiers kunnen het prijskaartje van hogere studies eenvoudigweg niet aan.”

En net als studeren, is ook ziek worden erg duur voor mensen zonder wettig verblijf. Toen Fatima vorig jaar haar enkel brak, zat het gezin wekenlang zonder enig inkomen. Hoewel sans-papiers recht hebben op dringende medische hulp via het OCMW, maakt slechts tien tot vijftien procent daar volgens De Leener van Samenlevingsopbouw Brussel gebruik van. “Mensen zijn bang om zich te laten verzorgen omdat ze zo in de schijnwerpers komen te staan. Het klimaat van angst is de laatste jaren voelbaar gestegen.”

Aleidis Devillé wijst op het feit dat sans-papiers soms ook gebruikmaken van een kaart van de mutualiteit die ze in een eerdere periode van tijdelijk verblijf hebben gekregen. “Zelfs als ze dat verblijfsstatuut verliezen, raden sommige sociaal assistenten aan om de premie voor het ziekenfonds door te blijven betalen. Die controleren zelden of iemand nog altijd recht heeft op steun, en zo krijgen sans-papiers toch toegang tot zorg,” zegt Devillé.

Isolatie

Een groeiende focus op iden­titeitscontroles in steeds meer domeinen van het dagelijks leven leidt er bovendien toe dat sans-­papiers steeds meer geïsoleerd raken van de buitenwereld. Onlangs voerden zelfs heel wat zwembaden een verplichte identiteitscontrole in.

Het enige wat we kunnen doen om onze gedachten te verzetten, is wandelen,” reageert Youssef. “Voor het overige heb je papieren of geld nodig.” Ook Fatima’s zoon Az El Arab draagt daar de gevolgen van. “Sinds ik niet meer naar school ga, ken ik niemand meer. Ik heb geen vrienden.”

Die isolatie draagt volgens De Leener bij aan de negatieve beeldvorming van mensen zonder papieren. “Die beeldvorming is een politieke keuze, het is een strategische zet om migratie te ontraden,” zegt ze. “Er zijn op dit moment zo goed als geen legale toegangswegen, waardoor je mensen in de illegaliteit dwingt.”

Ondanks de uitzichtloosheid blijft Fatima hopen. Wanneer we afscheid nemen, vraagt ze of haar verhaal publiceren iets teweeg zal brengen. “Lezen politici je krant? Zullen ze ons helpen? Kan je aan iedereen vertellen dat wij geen criminelen zijn?”

Om privacyredenen zijn enkele namen in dit artikel gewijzigd.