Professor Van Goethem: 'Stop de verzetsmythe'

Op 3 en 4 september is het precies zeventig jaar geleden dat in Brussel de eerste en tevens laatste grote razzia werd gehouden door de Duitse bezetter. Daarbij werden zeshonderd joden gearresteerd, om vervolgens gedeporteerd te worden naar vernietigingskampen. Het Brusselse stadsbestuur herdenkt dat feit, maar de officiële uitnodiging zorgt al meteen voor controverse.

I n de uitnodiging van het stadsbestuur voor de herdenking op 2 september wordt gesproken over 'de plechtigheid voor de officiële erkenning van de deelname van het lokaal bestuur, aangesteld door de bezetter, aan de vervolging van Brusselse burgers tijdens de Tweede Wereldoorlog'.

Voor de Vereniging voor de Herdenking van de Shoah (VHS) is dat een teken dat de Stad zich nog steeds wil verschuilen achter de rug van de nazibezetter, in plaats van de eigen schuld aan de deportatie toe te geven, zoals het gewillig opstellen van een Jodenregister.

'Revisionisme,' klonk het begin deze week dan ook in La Libre Belgique. Een beladen woord, dat niets minder betekent dan de ontkenning van de Holocaust (of Shoah in het Hebreeuws) en de relativering van de wreedheden uit de Tweede Wereldoorlog.

Burgemeester Freddy Thielemans (PS) wil tijdens de plechtigheid dus wel de schuld van Brussel in de razzia erkennen, maar met een serieuze 'maar' erbij.
Wij vroegen de historicus Herman Van Goethem (Universiteit Antwerpen) om duiding. Prof. dr. Van Goethem is thans curator van Kazerne Dossin, het museum over Holocaust en mensenrechten dat begin december in Mechelen de deuren opent.

Heeft burgemeester Freddy Thielemans het recht de schuld van de Stad op deze manier af te wentelen op een 'door de bezetter aangesteld bestuur'?
Herman Van Goethem: "Eerst en vooral: het is tijd om de historische waarheid onder ogen te zien en te erkennen. Dat is een symbolische kwestie, het is immers lang geleden en de gedeporteerden komen er niet door terug."

"Maar Thielemans brengt die waarheid niet. Hij verstopt zich integendeel nog achter de mythe die in Franstalig België leeft dat Brussel zich moedig verzette tegen de Duitsers, en dat de Brusselaars de Jodenvervolging zoveel mogelijk probeerden tegen te houden, in tegenstelling tot Vlaanderen. Brussel heeft zich meer verzet dan Antwerpen, dat klopt, maar de waarheid is zoveel genuanceerder dan dit zwart-witbeeld."

U zegt: het Brusselse stadsbestuur wil de mythe niet doorprikken.
Van Goethem: "Niet voldoende. Ik denk dat Thielemans maar al te goed beseft dat hij de historische schuld van het bestuur moet erkennen, maar ook een deel van de verzetsmythe in stand wil houden, wellicht omdat hij er zelf in gelooft."

Hoe komt het dat die mythe tot vandaag blijft bestaan? Op welk historisch feit is ze terug te voeren?
Van Goethem: "Op enkele wapenfeiten, zoals in juni 1941, toen burgemeester Joseph Van de Meulebroeck in Brussel liet aanplakken dat hij afgezet zou worden door de bezetter, maar de eer aan zichzelf hield en zelf zijn functies neerlegde. Dat was een belangrijke daad, en de publieke opinie in Brussel werd erdoor gesterkt."

"Algemeen genomen was Brussel inderdaad ook patriottisch, belgicistisch, liberaal én anti-Duits - maar niet per se pro-Joods. Er werd meer verzet geboden door de autoriteiten bij de deportatie dan in Antwerpen, maar dat was niet zozeer een kwestie van pro-Joodse gevoelens, eerder van de administratieve cultuur die toen heerste. 'Collectief mensen arresteren, dat doen wij Belgen niet,' was het credo. De administratie gebruikte echter niet de marge die de bezetter bood om ook individuele acties tegen Joden te voorkomen."

Hoezo?
Van Goethem: "Je moet niet denken dat als de bezetter iets vroeg aan de Brusselse administratie, je als bediende moest meewerken op straffe des doods. Er was altijd een marge, en je kon perfect weigeren, bijvoorbeeld door te zeggen dat zulks niet in je macht lag. En die marge was er niet alleen bij collectieve arrestaties, maar ook bij individuele. Immers, de Duitsers hadden er belang bij om goed samen te werken met de lokale besturen. Deed de administratie niet wat zij vroegen, dan arresteerden ze zelf, met hun eigen manschappen."

"Verzet moet echter niet altijd als iets structureels worden gezien; soms gaat het om een emotionele opflakkering. Bijvoorbeeld: de opvolger van burgemeester Van de Meulebroeck schreef in zijn dagboek dat hij niet van de Joden hield, maar 'dat wat er nu gebeurt, toch erg is.' En de clandestiene verzetskrant La Libre Belgique riep de Belgen op om 'zelfs als u niet van Joden houdt, ze toch te helpen, want dat is een daad van verzet tegen de Duitsers.' Dat plaatst het 'heroïsche' verzet van Brussel wel in een ander daglicht."

"Trouwens: een Brusselse gemeente als Jette werkte maar al te goed mee met het uitdelen van Jodensterren. Ik wil dus zeggen: beste mensen, Brussel als geheel was niet heldhaftig in de oorlog. Integendeel: sinds het begin van de oorlog werkte het stadsbestuur gretig mee om vijftienduizend fiches van Joden op te stellen. En daarmee legde ze de basis voor de vervolging."

Wat moet de burgemeester dan nu doen?
Van Goethem: "Ik denk dat het stadsbestuur beter nog eens nadenkt over de uitnodiging en wat ze tijdens de plechtigheid zullen zeggen. Eerlijk gezegd denk ik ook dat Thielemans die uitnodiging en de organisatie van de plechtigheid heeft uitbesteed aan zijn ambtenaren, die zonder historische kennis hebben gehandeld. Dat mag je niet doen met zo'n beladen onderwerp."

"Nu, de reactie van de VHS is ook overtrokken. Revisionisme is een zwaar woord. Met beschuldigingen komen we niet dichter bij de waarheid."