Situatie gevangenis Vorst mensonterend: ‘Ik heb te veel gezien’

Al drie weken staken cipiers in heel België. Vorst staat bekend als de allerergste gevangenis van het land. Voormalig CDH-politica Clotilde Nyssens komt er al zes jaar over de vloer en weet alles van de mensonterende omstandigheden. Toch zou de situatie de laatste maanden verbeterd zijn.

Een maand nadat Clotilde Nyssens (CDH) zes jaar geleden de Brusselse politiek verliet werd ze opgebeld. Of ze lid wilde worden van de Commissie van Toezicht van de gevangenis in Vorst. Zo’n onafhankelijk team van vrijwilligers heeft tot taak om toezicht te houden op het welzijn van de gedetineerden en daarover advies te geven aan de minister van Justitie. Nyssens aarzelde geen moment, ze wilde de wereld achter de tralies beter leren kennen. Wat ze te zien kreeg, maakte indruk.

Nyssens: “Als parlementslid en advocaat was de wereld van de gevangenis mij niet onbekend. Maar als advocaat kom je enkel in de spreekkamer van de gevangenis en ga je niet binnen in de cellen. De eerste keer dat je in een cel in Vorst binnenkomt, valt je mond open. De cellen zijn ongeveer 9 vierkante meter groot, er staat een stapelbed en er ligt een matras op de grond, waar een derde man met zijn voeten omhoog ligt omdat er zo weinig ruimte is. De muren zijn vochtig, er lopen muizen en ratten rond. Laatst vertelde een gedetineerde dat hij in zijn slaap gebeten was door een kakkerlak.”

U lacht terwijl u het zegt.
Nyssens: Ik ben eigenlijk heel kwaad en cynisch en in de gevangenis lach ik niet. Mijn lach is een zenuwachtige lach. Ik heb te veel gezien. Al 6 jaar beschrijf ik aan mensen de verschrikkelijke situatie in Vorst. Elke week kaarten onze commissieleden de problemen wel bij iemand aan: inspecteurs, burgemeesters, ambtenaren en directeurs. Ik zie dat verslagen blijven liggen en dat mensen die positief aan hun missie begonnen, na een tijdje gedemotiveerd raken en hun armen laten hangen.
Toch is de situatie in Vorst de laatste paar maanden zeer veranderd. Zes jaar geleden zaten er meer dan 700 gevangenen, nu nog 360. De overbevolking is nog niet helemaal opgelost, maar de situatie is niet te vergelijken met vroeger. Eind vorig jaar is de vleugel die er het ergst aan toe was gesloten. Een maand geleden waren er nog dertig cellen met drie gedetineerden, inmiddels is ook dat gedaan.

Komt dat door de staking of door jullie?
Nyssens: Twee dagen voor het begin van de staking zijn we bij de burgemeester van Vorst geweest om de trio’s aan te kaarten. Het stond dus al op onze agenda, maar de staking heeft zeker geholpen.

Geeft u de stakende cipiers gelijk?
Nyssens: Ja. De cipiers hebben gelijk dat ze hun job niet goed kunnen doen als de regering twee of tien procent bespaart op het personeel. Misschien is het mogelijk om in sommige sectoren te besparen, maar als je het dagelijks leven in de gevangenissen ziet, weet je dat dat niet mogelijk is. In het atelier in de gevangenis van Vorst werken momenteel maar een twintigtal mannen, van de 360, omdat er niet genoeg personeel is om toezicht te houden.

Toch heeft België relatief veel cipiers. Brussel telt bijna één cipier op twee gevangenen.
Nyssens: Allereerst moeten we het probleem van het absenteïsme oplossen. Als de cijfers kloppen dat dagelijks rond de tien procent van alle Belgische cipiers afwezig is, begrijp ik dat de gevangenissen niet functioneren. Verder speelt cultuur ook een rol. Langs Nederlandstalige kant werken gevangenissen al met minder personeel en worden technische hulpmiddelen zoals camera’s ingezet om de werkdruk te verlagen.
De Franstalige cipiers willen dat niet. Zij denken grondig dat het welzijn van gedetineerden is gebaseerd op menselijke relaties. Als een gevangene in Vorst iets nodig heeft roept hij de cipier. ‘Hé chef, kun je me dat geven?’ Ik ben altijd zeer verrast als gedetineerden in de meest afschuwelijke gevangenissen vertellen dat ze liever in een krot verblijven dan in een zeer moderne gevangenis zoals in Leuze, waar er nauwelijks nog menselijk contact is.

Toch oordelen heel wat experts dat de situatie in Vorst zo onmenselijk is dat de gevangenis moet sluiten.
Nyssens: Zelfs de gevangenisdirecteur vraagt de sluiting omdat het niet meer gaat. Ik ga akkoord dat Vorst helemaal gerenoveerd moet worden.

Waarom wordt er niet geluisterd?
Nyssens: Officieel zegt de regering nog steeds dat ze een grote gevangenis in Haren wil bouwen, maar ik betwijfel of die er ooit komt. In elk geval is de eerste steen nog niet gelegd en moeten we nog drie of vier jaar wachten. Dat kunnen we niet. In het najaar van 2015 is de vraag op het kabinet gesteld of Vorst niet gesloten moest worden. Minister Geens heeft toen niet onmiddellijk nee gezegd. Uiteindelijk heeft hij besloten dat de prioriteit dit jaar is om de 600 Belgische gevangenen die in Tilburg zitten terug naar België te halen, omdat de kosten voor de huur in Nederland te hoog zijn.

Vindt u dat de juiste beslissing?
Nyssens: Menselijk gezien is het beter om eerst Vorst te sluiten en daarna Tilburg. Want Vorst is gevaarlijk. Ik heb het verslag van de brandweer gelezen en als er brand uitbreekt is de kans reëel dat er mensen sterven. Hoeveel risico neemt de regering? En niet alleen deze regering, dit speelt al jaren. Overigens betreft het niet alleen het ministerie van Justitie, ook de mensen van de Regie der Gebouwen doen hun job niet. Zij moeten instaan voor de renovatie van de infrastructuur.

Financiële belangen gaan boven de veiligheid?
Nyssens: Het is opvallend dat wij alleen de gevangenis in zo’n staat laten. Als het om een ministerie of een kliniek of een school zou gaan, zou die gerenoveerd worden. Ik heb de indruk dat dit alleen mogelijk is met gedetineerden die geen stemrecht hebben, die geen syndicaat kunnen vormen en die bovendien vaak zeer arm zijn. Want het is ook sociale kwestie, het zijn niet de rijken die in de gevangenis zitten. Ja, die mensen hebben slechte dingen gedaan, maar door hen in deze conditie op te sluiten zijn ze gevaarlijker wanneer ze buiten komen dan wanneer ze binnenkomen. Als zo iemand buiten komt heeft hij iets tegen de maatschappij en dat is het tegenovergestelde van wat we willen bereiken.

Alexis Deswaef van de Franstalige Mensenrechtenliga opperde om een 1000-tal gedetineerden vervroegd vrij te laten. Een goed idee?
Nyssens: Ja, dat is een oplossing en het gebeurt al. Ik was verrast dat de Brusselse onderzoeksrechter Anne Gruwez onlangs acht gedetineerden heeft vrijgelaten. Ze zegt dat de sanctie die ze moet opleggen momenteel niet in verhouding staat tot de levensomstandigheden in de gevangenis. Ik heb ook de indruk dat magistraten rekening houden met de staking en voor het ogenblik zeer weinig mensen naar Vorst sturen. Voor sommige mensen heeft een gevangenisstraf absoluut geen zin. Bepaalde daden zouden ook anders bestraft kunnen worden, denk bijvoorbeeld aan elektronische enkelbanden en probatie.

Gevangenen vervroegd vrijlaten ligt nogal gevoelig in de publieke opinie.
Nyssens: Ja, de publieke opinie, dat is het probleem bij Justitie. We moeten leren om de publieke opinie te begrijpen, maar laat iemand drie uur in de gevangenis doorbrengen en hij spreekt niet meer op dezelfde manier. Mijn visie is dat de binnenwereld van de gevangenis en de maatschappij daarom veel sterker met elkaar gelinkt moeten zijn. In Canada werkt het zo, de meeste gevangenissen zijn daar semi-open of open en werken samen met de community. Mensen voelen zich mede verantwoordelijk.

Hoe houdt u de moed erin, na al die jaren?
Nyssens: Je raakt gehecht aan die mensen, je voelt je verantwoordelijk voor het welzijn van de cipiers en de gevangenen. Hoe vaker ik naar de gevangenis ga, hoe gemotiveerder ik ben om door te gaan. En dat geldt voor alle commissieleden.