Unieke constructie voor vernieuwde Zuidertoren

Als er één gebouw de skyline van Brussel domineert, dan is het wel de Zuidertoren. De afgelopen vier jaar werd de toren van kop tot teen gerenoveerd. Alle bureaus en ook de liften werden in een nieuw kleedje gestoken. Eind dit jaar worden de werken afgerond. Volgend jaar kan de toren dan in schoonheid haar veertigjarig bestaan vieren. Een mooie gelegenheid om de structuur van de unieke toren te ontrafelen.

Als de naam Zuidertoren niet meteen een belletje doet rinkelen, dan doet de naam Pensioentoren dat misschien wel. In die majestueuze toren aan het Zuidstation is de Rijksdienst voor Pensioenen gevestigd. Na een geschiedenis van net geen veertig jaar, is de toren nu bijna helemaal vernieuwd om ook de komende jaren de Brusselse skyline mee te bepalen.

"De Zuidertoren telt 37 verdiepingen die we de afgelopen vier jaar tot op de betonstructuren hebben gerenoveerd. We hebben alles per vijf verdiepingen vernieuwd zodat de tweeduizend personeelsleden in het gebouw konden blijven werken. Een interne verhuizing was natuurlijk wel noodzakelijk," zegt Ludo Dierickx, coördinator van de renovatiewerken aan de toren.

"We hebben zoveel mogelijk voor open ruimtes gekozen. Op de muren hebben we een houten bekleding geplaatst. De luchtkoeling zit in de plafonds verwerkt en de verlichting is superzuinig geworden. Verder is het volledige liftsysteem vervangen. De nieuwe liften razen nu met een snelheid van vier meter per seconde door de verticale centrale kern van de toren; op een halve minuut ben je helemaal boven. Vanaf nu moet je de gewenste verdieping enkel nog intoetsen en op een schermpje kan je dan meteen aflezen welke lift je moet nemen."

Tijdens de werken in de Zuidertoren is er ook een grote hoeveelheid asbest van tussen de verschillende verdiepingen verwijderd. "We hebben alle asbest uit het gebouw gehaald zonder dat er enig gevaar was voor de gezondheid van het personeel. Het asbest was indertijd geplaatst tussen de verdiepingen om op die manier de brandweerstand te verhogen en de akoestiek te verbeteren. Nu is de gevaarlijke delfstof vervangen door zogenaamde gyprocplaten die eveneens brandbestendig zijn. Indien er ooit brand zou uitbreken in het gebouw, dan kan iedereen makkelijk langs een aparte trap met ventilatieroosters naar beneden lopen. En mocht het nodig zijn: op de 29ste verdieping hangt een groot reservoir van dertigduizend liter water dat de brandweer kan gebruiken," weet Ludo Dierickx.

Gewaagde structuur
De vorm van de toren kan dan wel vrij eenvoudig lijken, de constructie is dat allerminst. Het is een ingewikkelde en gewaagde verwezenlijking die uniek ter wereld is. Wat we zien is dat de toren op een sokkel van negen meter hoog rust. Die sokkel loopt als een stam door het midden van de toren, tot op het hoogste punt, zo'n honderdvijftig meter boven het aardoppervlak. De stam wordt ook wel eens de centrale kern van de toren genoemd: het is een verticale betonnen constructie waar de toren als het ware rond is gebouwd.

Door deze holle constructie kunnen de personeelsleden in het gebouw zich makkelijk verplaatsen via liften en trappen. De stam maakt slechts veertig procent van de totale oppervlakte van de toren uit en is bewust zo smal mogelijk gehouden om zoveel mogelijk plaats te hebben voor de bureaus, die maar liefst zestig procent van de plaats in beslag nemen. Vandaar dat de toren langs alle zijden tien meter breder is dan de stam. En net dat maakt de constructie zo gewaagd. Ook interessant om te weten is dat de stam van de toren eigenlijk niet verankerd is aan de grond. Onderaan de stam van de Zuidertoren kunnen pompen geplaatst worden om het gebouw een beetje te laten kantelen. Zo kan de toren opnieuw rechtgezet worden als die na een eventuele aardbeving wat schuin zou staan.

Voorbuigen
De Zuidertoren telt in het totaal 37 verdiepingen die rechtstreeks op de stam of centrale kern steunen. Per verdieping lopen vier zware hoofdbalken door de centrale kern van de toren. Ze moeten de vloerplaten ondersteunen. De vier hoofdbalken per verdieping zijn perfect te vergelijken met de takken van een boom die ook enkel en alleen op hun stam steunen. Zo'n stalen hoofdbalk weegt veertig ton en heeft een lengte van veertig meter. In totaal waren er 144 hoofdbalken nodig voor de 37 verdiepingen.

Het grote voordeel is dat door deze constructie geen andere steunpilaren nodig zijn, want alles steunt op de centrale kern, net zoals alle takken van een boom op hun stam steunen. Deze besparing aan steunpilaren leverde alvast meer nuttige ruimtes op in de bureaus. Om het statisch evenwicht in de toren te verzekeren, werden de hoofdbalken op de even verdiepingen in de richting van oost naar west geplaatst. Op de oneven verdiepingen liggen ze in de tegenovergestelde richting, namelijk van noord naar zuid.

Om de balken maximaal sterk te maken, werden de inwendige spanningen in de hoofdbalken eerst uitgeschakeld, voordat de balken in de toren werden geplaatst. Dat gebeurde met de zogenaamde voorbuigingstechniek van ingenieur Lipski. Hij vond dat systeem in het begin van de jaren vijftig uit. De techniek heeft ervoor gezorgd dat de hoofdbalken achteraf niet zijn doorgebogen door het zware gewicht van de vloerplaten. Het was ook diezelfde ingenieur Lipski die ervoor gezorgd heeft dat de zware hoofdbalken rechtstreeks door de stam konden lopen. Aanvankelijk dachten de architecten er wel aan om in de gevels dragende zuiltjes te plaatsen voor extra ondersteuning. Maar die zuiltjes zouden te veel plaats nemen, en de stam teveel belasten.

Metershoge vlammen
In de Zuidertoren werken nu ongeveer tweeduizend mensen. Slechts enkelen van hen waren er bij toen de zogenaamde Pensioentoren in 1967 openging en de Brusselse skyline mee bepaalde. Samen met hen blikken we terug op enkele memorabele momenten in de bijna veertigjarige geschiedenis van de Zuidertoren. "Ik herinner mij de enorme boerenbetoging begin jaren zeventig," zegt Jos De Rudder, bestuurschef van de dienst Controle bij de Rijksdienst voor Pensioenen. "Enkele boeren beschoten toen de Zuidertoren. De kogels ketsten tegen de ruiten. Ik zie nog zo de beelden van een brandweerwagen die door de straten van Brussel reed. Enkele boze boeren hielden de slang van de wagen vast. Achteraf ben ik te weten gekomen dat de politiecommissaris heel de actie vanuit deze toren gecoördineerd heeft," vertelt De Rudder.

Paulette Defooz van de dienst Beheer werkt ook al sinds het prille begin in de toren. "Ik herinner me nog de brand in de Innovation van Brussel. Ik bevond me op één van de hoogste verdiepingen van de Zuidertoren en zag de vlammen boven de Innovation in de Nieuwstraat metershoog uitschieten. Mensen op het brandende gebouw waren zo in paniek dat ze naar beneden sprongen. Ik kreeg kippenvel van die enorme vuurhaard." En Philippe Verheyen herinnert zich nog hoe de grote koelinstallaties voor de airconditioning in het gebouw geplaatst werden. "Dat gebeurde op 8 februari 1992, om precies te zijn. Voor die operatie werd de zware legerhelikopter Antanov speciaal vanuit Vilnius bij Letland naar België overgevlogen. Die helikopter heeft toen de koelinstallaties op de toren gezet."

De toren is honderdvijftig meter hoog. Vanop deze hoogte kan u mooie monumenten zien, zoals de Leeuw van Waterloo of de Sint-Romboutstoren van Mechelen. Slechts enkele keren per jaar gebeurt er iets heel speciaals. "Als de wolken heel laag hangen, dan kunnen we van op een hoge verdieping op dat wolkendek neerkijken. Enkel de Madoutoren, het Atomium en het Justitiepaleis steken dan nog boven de wolken uit. Dan zien we een mooie blauwe hemel met een schitterende zon en daaronder een prachtig wolkendek. Zo'n tafereel zie je normaal enkel vanuit een vliegtuig. Buitengewoon fascinerend om te zien," weet bestuurschef Jos De Rudder.