Lisette Ma Neza en Gerardo Salinas: 'Wat na het grote geweld?'

Mensenrechtenschendingen zijn van alle tijden. Argentinië, Rwanda en Palestina kunnen ervan meespreken, en doen dat ook. Onder meer bij monde van KVS-dramaturg Gerardo Salinas en stadsdichter Lisette Ma Neza, die voor het Próximamente Festival zoeken naar herinnering, waarheid en gerechtigheid.

Grootmoeders van verdwenen kinderen in Argentinië, kinderen en kleinkinderen van de genocide in Rwanda, slachtoffers van de bloedige oorlog in Israël en Palestina: kunnen zij misschien nog iets aan elkaar hebben? Dat is de vraag tijdens Memoria, verdad y justicia, een filmavond in de KVS in het kader van het Próximamente Festival, dat al enkele jaren artiesten en organisaties uit Latijns-Amerika en de diaspora samenbrengt.

Gerardo Salinas was en is als stadsdramaturg van de KVS de initiatiefnemer van Próximamente, dat behalve een festival ook een coöperatief platform is van partners uit Europa en acht Latijns-Amerikaanse landen. Dit jaar is ’Memoria, verdad y justicia’ een van de festivalthema’s. Het zijn drie sleutelbegrippen in de Argentijnse omgang met de loodzware erfenis van de grote mensenrechtenschendingen tijdens de dictatuur van de opeenvolgende militaire junta’s en autocraten als Jorge Videla tussen 1976 en 1983, waarbij naar schatting 30.000 burgers verdwenen.

Die aanpak bestaat uit het opbouwen van de herinnering, het zoeken naar de waarheid en het eisen van gerechtigheid, en leidde er onder meer toe dat voor het eerst in de geschiedenis een burgerlijke rechtbank de dictatuur van het eigen land berechtte. Als kind van het verzet tegen de Argentijnse dictatuur kent Gerardo Salinas de waarde van die aanpak. Hij werd geboren in Buenos Aires, groeide er op in de jaren 1980 en nam actief deel aan de strijd en de rechtszaken tegen het vergoelijken van de staatsterreur tijdens de zogenaamde ‘Vuile Oorlog’.

Tijdens de filmavond Memoria, verdad y justicia wordt de vraag gesteld welke aspecten van deze aanpak kunnen dienen in andere contexten. Wat kunnen slachtoffers en nabestaanden van mensenrechtenschendingen en genocides op verschillende tijdstippen en verschillende plaatsen in de wereld van elkaar leren? En welke rol hebben de kunsten daar eventueel in te spelen?

Zo wordt die avond de film Branden van de Brusselse stadsdichter Lisette Ma Neza vertoond, naast de kortfilm Home movies Gaza van Basma Alsharif, die werd geselecteerd door academisch onderzoeker en kenner van de Arabische wereld en Palestina Omar Jabary Salamanca. Het moederland van Ma Neza is Rwanda, waar tijdens de volkerenmoord in 1994 op honderd dagen tijd een half miljoen tot een miljoen mensen omkwam. Op de filmavond gaan Ma Neza, Salamanca en Salinas ook in gesprek.

Jullie brengen uiteenlopende geschiedenissen met tragische overeenkomsten samen.
Gerardo Salinas: Toen ik Lisette een aantal jaren geleden ontmoette, merkten we dat we allebei op zoek waren naar wijsheid, kennis en verhalen om met gruwelijke feiten en schendingen van mensenrechten om te gaan. En met Omar Jabary zit er nog iemand bij voor wie dit thema heel acuut is.

Lisette Ma Neza: Veel mensen leven onafhankelijk en ver verwijderd van elkaar in dezelfde verhalen. Omdat ze een geschiedenis hebben waarin groot geweld of een groot conflict een rol speelt, of omdat ze hun thuisland moesten achterlaten en van een ander land hun thuis maken. Ik ben al lang bezig de verhalen te vertellen en de levens te vertalen van zulke mensen rondom mij. Mensen als mijn moeder of mijn vader, maar ook mensen die ik tegenkom. Door te vragen naar hun verhaal of dat van hun voorouders, werk je aan een collectief geheugen.

Branden, de film waarmee ik afstudeerde aan de filmopleiding van LUCA School of Arts, maakte ik in de zomer van 2023. Ik stel er vijf vrouwen, onder wie mezelf, vragen over hoe het voor hen was om hun omgeving en hun moederland te verlaten en elders aan te komen. Of over het geweld in hun bloedlijn. Maar ik doe dat op een poëtische en niet-confronterende manier. Ik vraag hun om terug te gaan naar bepaalde dagen en te vertellen wat ze dan zien. Zo heeft een jong meisje uit Eritrea het over de matrassen die ze zag in Soedan op een van de enige plekken waar ze tijdens haar tocht even kon verblijven. Zo heb ik geprobeerd om een collectief gedicht te schrijven.

Salinas: Kolonisatoren en onderdrukkers bewaren alleen wat ze kunnen vastpakken en meenemen. Maar tot het culturele erfgoed van de mensheid behoren ook ontmoetingen, verhalen en kennis die zij moedwillig en met geweld verloren laten gaan, samen met de mensen die ze laten verdwijnen. Voor nabestaanden in Argentinië, Rwanda, Palestina of elders kan het goed zijn om die verhalen vanuit een artistieke hoek te redden of te reconstrueren. Het verzet van overlevers en kunstenaars kan erin bestaan in een andere arena terug te vechten tegen de doelstellingen van het grote geweld, en zoveel mogelijk van wat verdwenen is terug te halen.

Ma Neza: Een van de mensen die ik heb gefilmd, Sahar Shirzad, is een mensenrechtenactiviste en vertelt meestal vanuit haar vakmanschap. Maar op het einde van onze draaidag vertelde ze dat het gesprek haar raakte, omdat het niet zozeer over die expertise ging, maar over de waarde van de mens. Over haarzelf, haar familie en wat mensen in de diaspora meemaken. De titel Branden is een verwijzing naar een theaterstuk van Wajdi Mouawad dat ook zo heet, en dat gaat over een moeder die beslist om te zwijgen over wat haar is aangedaan, over het branden dat ze heeft gezien en gevoeld, en over twee kinderen die na haar dood op zoek gaan naar het moment waarop de stem van hun moeder is gesneuveld.

Gerardo en ik hebben besloten om tijdens de film- en gespreksavond ook iets lekkers te serveren. Omdat de verhalen die we vertellen mij nooit zijn verteld op de heftige, pijnlijke, overweldigende manier waarop je in het nieuws hoort over een genocide of geweld. Als erover werd verteld, dan was dat op warme avonden waarop we samen tegelijkertijd konden huilen en lachen. De warmte van een moeder, de warmte van een moederland, dat is ook branden.

Ligt de creatie The weight of a woman, die je later deze maand in de KVS presenteert, in het verlengde daarvan?
Ma Neza: Mijn werk volgt wel een bepaalde lijn, ja. Ook als stadsdichter zoek en vertaal ik verhalen van mensen. Branden is een film met vijf verschillende vrouwenstemmen uit de diaspora en gaat ook over Afghanistan, Eritrea, Ethiopië. The weight of a woman is meer een specifiek verhaal, dat inzoomt op Rwanda, met traditionele instrumenten en traditionele dans op het podium. De danser werkte 30 jaar geleden in de tuin van Cyprien Rugamba, een van de grootste dichters van Rwanda, en heeft de dichter, diens vrouw en drie van zijn kinderen op de allereerste dag van de genocide vermoord zien worden.

Wat is het ‘gewicht van vrouwen’ in dit soort zaken?
Salinas: In Argentinië was en is hun rol in alles wat met mensenrechten te maken heeft oneindig groot, ook al waren en zijn ze in hun dagelijkse leven normaal niet met politiek bezig.

In Argentinië ging de dictatuur anders te werk dan op andere plekken. Geheime brigades haalden ’s nachts mensen uit hun huizen, maar de dag erna moest iedereen doen alsof er niets was gebeurd om de rest van de familie niet in gevaar te brengen. Iedereen leefde in constante angst. Tijdens de dictatuur werden ook zwangere vrouwen ontvoerd, waarna hun kinderen werden doorgegeven aan de elites van de dictatuur die geen kinderen konden krijgen, en die hen opvoedden met hun wereldbeeld en mentaliteit. De biologische ouders van die kinderen verdwenen.

We weten dat een vijfhonderdtal baby’s op die manier werden weggegeven. Doorheen de jaren zijn al 137 van hen, nu volwassen mensen, geïdentificeerd. Dat zijn vijftigers die nu te horen kregen dat hun zogezegde ouders mee verantwoordelijk zijn voor de dood van hun biologische ouders, en dat hun leven één grote leugen was.

Het zijn de grootmoeders, de Abuelas de Plaza de Mayo, ondertussen vrouwen van in de 90, die op zoek gaan naar hun kleinkinderen, en die wekelijks op dat plein in Buenos Aires gingen demonstreren. Zij vechten met liefde. Omdat ze zelf dreigen te sterven voor ze hun kleinkinderen vinden, maken ze nu dozen vol brieven, documenten en informatie over hun kinderen, die dus de biologische ouders van hun kleinkinderen waren. Voor welke voetbalploeg supporterden ze? Welke pizza vonden ze lekker? Het zijn dozen vol herinneringen, die samen een leven en een identiteit reconstrueren. Als zo’n kleinkind dan alsnog geïdentificeerd wordt, kan het dat privéarchief openen en kiezen of het nog meer te weten wil komen over zijn eigen identiteit.

De slachtoffers van de oorlogen in Israël, Palestina en Libanon staan vandaag nog heel ver van waarheid en gerechtigheid. Waar is voor hen de hoop en de menselijkheid?
Ma Neza: Aan de ene kant is de situatie eindeloos hopeloos. Aan de andere kant is er soms toch hoop te vinden bij de mensen die zich verzetten. Zoals de jonge journalisten die via Instagram verslag uitbrengen van wat ze meemaken en zien gebeuren, en die opkomen voor hun waarheid. In verlies schuilt ook altijd een klein beetje hoop.
Salinas: Te midden van alle negativiteit heb ik het vaak over kleine zuurstofbubbeltjes. Als ik de film van Lisette zie nadat ik verneem dat de huidige president en vicepresident van Argentinië (Javier Milei en Victoria Villarruel, red.) de medeplichtigen van de dictatuur “slachtoffers van linkse militanten” noemen en steun voor mensenrechtenorganisaties intrekken, dan is die film een bubbel zuurstof voor mij. En ik hoop dat wanneer ik iemand vertel over de dozen van de grootmoeders, ik daarmee ook een bubbel zuurstof doorgeef aan iemand die op dat moment wat lucht nodig heeft om verder te gaan.