150 jaar overwelfd: de verdwenen Zenne van Z tot A

In 1871 gaf de overwelving van de Zenne de Brusselse binnenstad een nieuw elan. Om de 150ste verjaardag daarvan te herdenken werkten de Sint-Gorikshallen, Urban, Association du Patrimoine Artistique en de Stad Brussel een programma van zes tentoonstellingen uit. Bij wijze van inleiding vindt u hier alles over de verdwenen rivier, van Z tot A.

Zenne

Wateroverlast, vervuiling en stank – vooral tijdens periodes van droogte – bezorgden de Brusselse stadsrivier een kwalijke reputatie. Dat de oevers door de stijgende woningnood werden volgebouwd, verergerde de problemen. Vanaf 1830 wisselden cholera-epidemieën en overstromingen elkaar af, in 1864 werd een wedstrijd uitgeschreven, en in 1868 begonnen de immense werken, waarna op een regenachtige 30 november 1871 de inhuldiging van de Zennetunnel volgde.

Y (De vorm van de letter)

De Zenne stroomt samen met het kanaal Leuven-Dijle in de Dijle, die daarna samenvloeit met de Nete, en zo de Rupel vormt, die dan weer in de Schelde stroomt. Op haar beurt is de Zenne natuurlijk ook het resultaat van samenvloeiingen, want in de loop der eeuwen verdwenen ook al heel wat zijrivieren zoals de Kleine Zenne, de Ransvoortzenne, de Rollebeek, de Ruisbroek, de Coperbeek, de Hameidebeek, en de Molenbeek. De expo 'De Beurs in Zenne' tot 13 februari in het Broodhuis toont de historische evolutie van een arm van de Zenne vlak bij de Beurs, voor en na de overwelving.

XV

In 2000 gaf de Louis Paul Boonkring de Zenne­sonnetten uit. Het eerste van vijftien sonnetten werd geschreven door de toen nog onbekende schrijver Dimitri Verhulst, die het heeft over de volle blaas van Bruxelles. Het vijftiende Zenne­sonnet werd geschreven door Geert van Istendael die optimistisch eindigt: 'Al is de stroom dan stinkend afgedropen, lees deze regels niet als doodsbericht. De tijden wisselen. Ooit zal het tij verlopen, ooit komt de Zenne weer aan het zonnelicht.'

Waterkwaliteit

In de open riool die de Zenne was, kwam niet alleen afvalwater van de huishoudens, maar ook van de lokale industrie terecht. Cholera maakte in 1830 al eens zo'n duizend slachtoffers. In 1866 gaf een epidemie met tienduizend doden het zetje om voort te maken met de overwelving. Maar ook daarna bleef de Zenne een bron van vervuiling en het is pas dit millen­nium dat de toestand verbeterde met de bouw van zuiveringsstations aan de rand van de stad.

Vijfhoek

Aanvankelijk volgde de ingekokerde en overwelfde Zenne nog haar oorspronkelijke traject onder de centrale lanen, maar het debiet was soms te hoog en tussen 1931 en 1955 werd de Zenne om de Vijfhoek geleid via de Zuidlaan en de Ninoofsepoort om via de Groendreef het centrum te verlaten. In 1958 werd ook de Zenne in de Noordwijk ondergestopt.

Urine

Victor Hugo was in Brussel ten tijde van de overwelvingswerken. Auguste Rodin kwam hier nadien sculpturen voor het Beursgebouw ontwerpen. En toen Charles Baudelaire eerder in 1864 de Zenne zag stromen, inspireerde hem dat tot een gedicht waarin hij het Brusselse bier faro een “synoniem voor urine” noemt: "c'est de la bière deux fois bue", schreef hij, om er verklarend aan toe te voegen: "Observez bien que le faro se fait avec de l'eau de Senne".

Tram

Nadat de Zenne werd omgeleid in 1955, kwamen de oorspronkelijke kokers op de Noord-Zuid-as vrij. Dat bood een kans om het drukke tramverkeer tussen noord en zuid ondergronds te laten rijden op het traject tussen Noordstation en Lemonnier. Die premetro werd gerealiseerd in 1976.

Suys, Leo Pieter

De projectwedstrijd die in 1864 werd uitgeschreven om de Zenne te saneren werd gewonnen door Leo Pieter Suys en Henri Maus. Zij stelden de overdekte bedding van de Zuidlaan tot de Antwerpselaan voor, met twee rioleringspijpen naast de centrale middenkoker van 28 meter breed. Suys werd in 1823 in Amsterdam geboren en drukte als stedenbouwkundige zijn stempel op verschillende Belgische bouwprojecten, zoals ook het Beursgebouw en de inmiddels alweer afgebroken Centrale Hallen.

Riolen

Er is een nauwe band de Zenne en de Brusselse riolen. Dat kan je vaststellen in het Riolenmuseum, ondergebracht in de oude tolhuisjes aan de Anderlechtsepoort. Je kan er niet alleen archieffoto's van de Zenne zien, maar ook de Zenne zelf. Van 26 november tot 27 maart organiseert het museum de tentoonstelling 'Senne de crime. No Zenne to waste' over het afvalwaterbeheer in de loop der tijden.

Quenast

De Zenne passeert een dertigtal gemeenten in Wallonië, Brussel en Vlaanderen. Eén ervan is Quenast, dat voorts ook de blauwe steen leverde waarmee na de overwelving de gevels van de nieuwe huizen werden gebouwd. Voor de overwelving waren 1.100 huizen onteigend.

Putsel

De Brusselse brouwers hadden naast de Zenne een vergunde put of 'putsel', waaruit ze met een sikse – een constructie met slingerende balansarmen – emmers water konden laden op hun kar. Zoals bekend was bier lang gezonder dan water, en begin 18e eeuw waren er nog 120 artisanale brouwerijen in de buurt van de Zenne. Na de overwelving waren de meeste daarvan verdwenen.

Opgravingen

Een rivier is ook een vergaarbak van gebruiksvoorwerpen. De tentoonstelling 'Down in the River' in de Sint- Gorikshallen toont tot 31 december de resultaten van de archeologische opgravingen die Urban in 2019 heeft uitgevoerd op het terrein van de voormalige parkeergarage 58, waar de bedding van de Zenne op haar vroegere oostelijke oever lag.

Nep

Op het Sint-Goriksplein, achter de ingangspoort naast brasserie Lion d'Or, ligt een plantsoen met een kleine waterpartij. Die volgt een stukje van het oude tracé van de rivier, maar is geen echt stukje Zenne. In Haren, op een terrein ter hoogte van de Vilvoordselaan 320 is over een lengte van 200 meter onlangs wel een stukje van de Zenne blootgelegd en zelfs van een kade voorzien. Leefmilieu Brussel, de Haven van Brussel en het circulaire bedrijf Comet dienen er de biodiversiteit en de economie mee.

Moer, Jean-Baptiste Van

Van de Zenne in het centrum zijn nog verschillende foto's bewaard. Maar nog mooier zijn de talrijke, haast fotografische aquarellen die de Brusselse schilder Jean-Baptiste Van Moer (1819-1884) van de oude wijken rond de Zenne maakte. Nadat Leopold II bij Van Moer al zichten op Venetië had besteld voor zijn paleis, vroeg burgemeester Anspach Van Moer om de Zenne te vereeuwigen. Tot eind december 2021 biedt de interactieve tentoonstelling 'De Zenne stroomt door onze aderen' in de kelders van de Sint-Gorikshallen, een virtuele duik in het universum van Van Moer, en daarmee ook in het dagelijkse leven van de Brusselaars in de jaren 1860.

Lang

Met 103 kilometer is de Zenne de langste rivier die alleen op Belgisch grondgebied stroomt. Ze ontspringt in Naast (wat zoiets als 'Natte aarde' betekent) bij Zinnik, en wanneer ze bij het Zennegat in Battel bij Mechelen in de Dijle stroomt, heeft ze een hoogteverschil van 123 meter naar 5 meter overbrugd. Ook andere gemeenten zoals Zinnik, Vilvoorde en Halle hebben in de 19e eeuw overigens de Zenne overwelfd.

Koudenberg

Een theorie over het ontstaan van Brussel zegt dat de Brabantse hertog Godfried I in de 12e eeuw de Anderlechtse Broekbeek, die in de Zenne uitmondde, kanaliseerde om molens aan te drijven. Waarna iets verder stroomafwaarts de Zenne werd rechtgetrokken en een pril havencentrum ontstond, met de eerste Sint-Gorikskerk op de oever. Samen met de Sint-Michielskerk en de burcht op de Koudenberg of Coudenberg veertig meter hoger, vormde dit centrum het embryonale Brussel.

Jacqmainlaan

De centrale lanen die na de overwelving werden aangelegd in Brussel, naar het voorbeeld van de boulevards van Haussmann in Parijs vergemakkelijkten de toegang tot de benedenstad, maar waren beter voor de stadskas. Er werden prestigieuze openbare gebouwen zoals de Beurs, het Zuidpaleis en de inmiddels weer verdwenen Centrale Hallen langs gebouwd. De Adolphe Maxlaan heette vroeger Noordlaan. De toenmalige Centrale Laan ging later tussen De Brouckère en Fontainas Jules Anspachlaan heten, de Henegouwenlaan werd de Maurice Lemonnierlaan, en de Zennelaan de Emile Jacqmainlaan.

Industrie

Het is duidelijk dat de Zenne een belangrijke rol speelde voor de handel en de industrie in Brussel. Met de haven en de markten, de brouwerijen, stokerijen, leerlooierijen, zeepziederijen, en ververijen. Van 9 december tot 29 januari neemt de expo 'Leven in de Rand van de Franse Tijd tot de overwelving' bij Association du Patrimoine artistique de bezoeker mee naar het dagelijkse handelsleven in de 19e eeuw.

Heffen

Op een rivier worden goederen vervoerd en kan dus tol worden geheven. Van 1301 tot de aanleg van de Willebroekse vaart in 1561 was Mechelen de stad die van de hertogen van Brabant de toevoer van graan, vis en zout mocht controleren en belasten, wat tot na-ijver met Brussel leidde. Aan de brug over de Zenne in het Mechelse gehucht Heffen zou zelfs een ketting over de Zenne gehangen hebben die pas omhoogging als de tol werd betaald. Toch is het een mythe dat Heffen zijn naam zou ontlenen aan het 'tol heffen', of omgekeerd.

Grillig

De loop van de Zenne was grillig. De rivier splitste zich al in Anderlecht op in de Grote Zenne die via de sluis 'Grote Spui' aan de huidige Poincarélaan de stad binnenkwam, en de Kleine Zenne die na een ommetje via de Ninoofsepoort bij het Sint-Goriksplein weer de Grote vervoegde. Om dan samen na een bocht bij het Beursplein langs de Zwarte Lievevrouwstraat en de latere Jacqmainlaan te kronkelen.

Ferraris

De Ferrariskaart uit 1777 is maar een van de vele kaarten waarop de grillige loop van de Zenne en haar zijrivieren staat uitgetekend. De expo 'De Zenne bij open hemel', tot 27 november Association du Patrimoine artistique, is een uitnodiging om langs de rivier te wandelen aan de hand van oude kaarten van Brussel en vergezichten uit die tijd van de velden, kloosters, ateliers en productiewerkplaatsen in de buurt.

Eiland

De naam Groot-­Eiland duikt ook vandaag nog op in Brussel. Oorspronkelijk verwijst hij naar het gebied dat min of meer overeenkomt met het huidige Sint-Goriksplein, en wellicht als resultaat van waterwerken in de 12e en 13e eeuw omsloten werd door Zennewater. Zo was er ook een Klein-Eiland of Overmoleneiland, omsloten door twee armen van de Zenne ter hoogte van het huidige Fontainasplein.

Debiet

De Brusselse Zenne was een ondiepe rivier met een laag debiet. Daarom was er vanaf de 12e eeuw al sprake van kanalisatie, door het versterken van oevers en nadien ook het aanleggen van kades. Hoe dan ook werd de Zenne in de 16e eeuw steeds minder makkelijk bevaarbaar, vandaar de aanleg van de 'Willebroekse vaart' tussen 1550 en 1564. Sindsdien staat dit 'Zennekanaal', ook bekend als het kanaal Brussel-Charleroi of kanaal Brussel-Schelde in verbinding met de Zenne, waardoor overstromingen voorkomen worden.

Coördinatie Zenne

Coördinatie Zenne-Coordination Senne is de vzw die ijvert voor een geïntegreerd en duurzaam beheer van de waterlopen in het Zennebekken. De herwaardering van de rivier kwam pas op het einde van de 20e eeuw op gang met als een van de gangmakers van de acties toenmalig VRT- en TV Brussel-­journalist Peter Lombaert en zijn Zennezotten die de vzw ZenneSenne in het leven riep en de Zot van de Zenne-dag organiseerde. Coördinatie Zenne organiseert activiteiten als de Brusselse Waterdagen, en publiceert de Zennekrant.

Bult

Door de aanleg van de centrale lanen boven op de vroegere bedding van de Zenne, is er op verschillende plekken een hoogte­verschil merkbaar tussen de lanen en hun zijstraten. Loop je bijvoorbeeld door de Bijstandsstraat naast de Bijstandskerk, dan merk je dat verschillende trapjes nodig zijn om het hoogteverschil richting Anspachlaan te overwinnen. Die ophoging werd in de volksmond ook wel de bult van Anspach genoemd.

Anspachlaan

Jules Victor Anspach was een liberale advocaat uit een Zwitserse familie, die eerst als schepen en daarna als burgemeester Brussel-Stad bestuurde. Hij initieerde ook de bouw van het Justitiepaleis, maar de overwelving was zijn levenswerk. Hij realiseerde het ondanks spot, scepticisme en tegenkanting tegen extra belastingen en onteigeningen, maar verloor wel de verkiezingen van 1869, en stierf al in 1879, toen hij net geen vijftig was.

VOOR INFO OVER HET TENTOONSTELLINGSPROGRAMMA SenneZenne 150: www.brussel.be/150-jaar-overwelving-van-de-zenne