'Voorbeeldwijk' Tivoli lost niet alle verwachtingen in: 'Er zijn kansen gemist'

Anderhalf jaar geleden streken vierhonderd gezinnen neer in de nieuwe duurzame wijk Tivoli-GreenCity in Laken. Veel bewoners zijn blij met hun nieuwe stek. Maar van een ecologische en sociale voorbeeldwijk hadden sommigen toch iets meer verwacht. “Er zijn kansen gemist.”

Initiatiefnemer Citydev legde de lat hoog voor de bouw van deze wijk. Voor het gewestelijke stadsontwikkelingsbedrijf moest Tivoli een voorbeeldwijk worden, een architecturaal aantrekkelijke woonbuurt midden in een verouderd stadsdeel, met gesubsidieerde koopwoningen, maar ook sociale huurappartementen, en met ruimte voor economische bedrijvigheid.

Ook op het vlak van ecologie en sociale samenhang reikten de ambities ver. “Tivoli wordt niet alleen ons grootste project, maar ook het meest ambitieuze qua duurzaamheid,” zei Citydev-ceo Benjamin Cadranel destijds.

De vijf witte woonblokken die verrezen, zijn een mix van nulenergie- en passiefwoningen. Ze zijn voorzien van zonnepanelen, groendaken en een waterrecuperatiesysteem en zijn aangesloten op een collectief verwarmingsnet. Kers op de taart is de experimentele serre boven op een van de blokken.

Om de sociale cohesie te bevorderen werden de gebouwen, althans die met de koopwoningen, uitgerust met gemeenschappelijke waslokalen, binnentuinen en dakmoestuinen. Elke koper moest ook een charter ondertekenen waarin hij zich ertoe engageerde de waarden van de wijk – duurzaamheid, participatie en convivialiteit – te respecteren.
Met een groots openingsfeest – zelfs de koning was van de partij – leverde Citydev het nieuwe woonkwartier vorig jaar in april af aan de duizend nieuwe bewoners.
Vandaag oogt Tivoli nog steeds fonkelnieuw. Het contrast met de aangrenzende drukbevolkte en rommelige Bockstaelbuurt is groot. Het is een rustig wijkje, met weinig autoverkeer. De nieuw aangelegde wegen worden vooral gebruikt door fietsers en voetgangers.

Kinesist en keramist

Het was de bedoeling dat de bewoners allerlei faciliteiten binnen handbereik zouden hebben. Er zijn inderdaad verschillende scholen in de omgeving en op de site zelf zijn er twee crèches. Voorts hebben er zich inmiddels een artsenpraktijk, een kinesist, een logopedist, een orthodontist en ook een keramiste gevestigd. Met winkels en cafés lukt het niet zo goed. Het hoekpand dat op de plannen en in het promofilmpje aangeduid stond als gezellig cafeetje met vrolijke rode parasols, raakt maar niet verkocht.

De lege horecaruimte kijkt uit op de Tuin der Rechtvaardigen, het plein met de hoge, oude platanen waaromheen de hele wijk gebouwd is. Een man, beladen met twee boodschappentassen, wil er net zijn huurappartement op de gelijkvloerse verdieping binnengaan. Of hij tevreden is met zijn nieuwe woonplek? “Zeker wel,” zegt hij. “Ik huurde voorheen in de Modelwijk in Laken. Dan is dit veel beter.”

Aan de overkant van het plein komt een dertiger met zijn jonge zoon achter op de fiets uit de poort van blok 1. “In ons gebouw zijn er toch serieus wat problemen,” steekt hij van wal. “Als het regent, stroomt de parking onder, waardoor de liften defect gaan.” Ook werkt een aantal gemeenschappelijke voorzieningen volgens hem niet naar behoren. “De collectieve dakmoestuin van ons gebouw wordt amper gebruikt. Niet iedereen heeft er toegang toe. Ook staat de fameuze dakserre leeg. En nergens in de wijk functioneert het waterrecuperatiesysteem. Voor een voorbeeldproject dat met medailles overladen wordt, is dat tamelijk ontgoochelend.” Hij verwijst naar de vele prijzen en awards die het Tivoli­project ondertussen gekregen heeft en die ervoor zorgen dat de wijk zeer regelmatig bezocht wordt door binnen- en buitenlandse delegaties van stedenbouwkundigen.

Voorts blijkt de buurt te maken te hebben met typische grootstadsproblemen als vandalisme en inbraken. “Vannacht hebben ze nog geprobeerd mijn fietsslot door te zagen.” De elegante ondergrondse afvalcontainers, die de vuilniszakken uit het straatbeeld moeten weren, zijn dan weer het doelwit van sluikstorters. Al bij al dus toch wel wat frustraties. “Maar voor het overige is het hier heel tof. Mijn appartement is mooi en goed geïsoleerd. Op het vlak van prijs-kwaliteit is het onklopbaar.” Ook de buurt vindt hij heel prettig. “Mijn kinderen kunnen voor de deur spelen, om de hoek is een fijne biomarkt in Be-Here (de nieuwe naam van Byrrh, red.), er is sinds kort weer een buslijn naar het centrum en er komt een nieuwe doorgang naar het park van Thurn & Taxis.”

Ook Marleen Maldeghem is nog altijd blij dat zij een betaalbaar appartement in deze wijk heeft kunnen kopen. “Je krijgt hier zeker waar voor je geld,” zegt ze. De koopwoningen van Citydev zijn allemaal gesubsidieerd. De kopers betalen zeventig procent van de marktprijs. “Ik stond al tien jaar op de lijst. Toen ik hoorde dat ik in aanmerking kwam voor een appartement in deze ecologische voorbeeldwijk was ik laaiend enthousiast.”

Ze woont in het gebouw met de dakserre. Dat die serre leegstaat, betreurt ze. “Tot voor kort zat Skyfarms erin, een bedrijfje dat her en der in de stad collectieve moestuinen opzet en in de serre plantjes kweekte voor de dakmoestuinen en leuke vormingen gaf aan de bewoners.”

Als landschapsarchitecte apprecieert ze de waterdoorlatende bestrating in de wijk, de groendaken en de keuze om natuurlijke begroeiing op de trottoirs en langs de gevels toe te laten – “onkruid bestaat niet”. Maar ze vindt het erg jammer dat de waterrecuperatiesystemen niet functioneren. “Toch wel belangrijk in een ecologisch project.” Normaal gesproken zou het regenwater worden opgevangen en gebruikt worden om de toiletten door te spoelen en de tuinen te besproeien. Ook het licht vervuilde huishoudelijke water zou in een apart circuit gezuiverd en hergebruikt worden. Het is de reden waarom de bewoners voor de afwas en schoonmaak biologisch afbreekbare producten moeten gebruiken. “Vraag is of ze dat zullen blijven doen als het systeem toch niet werkt,” zegt Maldeghem.

Ook mist ze een café of een andere polyvalente ruimte voor de hele wijk. “Hier wonen behoorlijk wat singles en alleenstaande ouders. Zo evident is het niet om contacten te leggen.” Bovendien schieten de gezamenlijke wasplaatsen hun doel voorbij. “Toen ik tekende voor deze woning zag ik mijzelf samen met andere bewoners onderbroekjes vouwen in het was­lokaal.” Maar na de verhuizing bleek de wasplaats wel te zijn voorzien van water en elektriciteit, maar niet van wasmachines. Die moesten de bewoners zelf nog aankopen. “Maar zoiets is niet in een-twee-drie collectief beslist en geregeld. Ik heb vier maanden gewacht en toen maar zelf in mijn berghok een machine geïnstalleerd.” Ondertussen heeft de raad van mede-eigenaars van haar blok een gemeenschappelijke was­machine gehuurd. Maar het toestel wordt amper gebruikt. Het kale, met neon verlichte waslokaal dient dan ook hoofdzakelijk voor de maandelijkse apéro van het gebouw.

Gedropt

Ook wat verderop in blok 4 wordt niet collectief gewassen. In de wasruimte is geen machine te bespeuren. “De lege waslokalen zijn illustratief voor wat hier misgelopen is,” zegt bewoner Finn Van Dinter. “Toen wij intekenden op dit sociale en groene project werd het ons gepresenteerd als een participatief proces. We dachten dus dat we de wijk samen zouden vormgeven en op voorhand mee zouden kunnen nadenken over de invulling van de gemeenschappelijke ruimten, zoals de waslokalen, de dakterrassen en de binnentuinen. Maar dat is niet gebeurd. Vierhonderd gezinnen die elkaar niet kenden, werden hier gewoon gedropt.” Van Dinter vindt het een gemiste kans. “Tussen het moment dat we tekenden en het ogenblik dat we hier effectief kwamen wonen, lag een periode van twee jaar. In die tijd hadden er stappen gezet kunnen worden om de sociale cohesie op gang te brengen. Citydev hoefde dat niet noodzakelijk zelf te doen, maar had bestaande verenigingen uit de buurt of de toekomstige bewoners zelf kunnen aanspreken. Er zijn genoeg geëngageerde mensen die zich hiervoor hadden willen inzetten. Als er zo'n intensief traject was geweest, dan hadden we bijvoorbeeld ook mee kunnen beslissen over het beheer van de zonnepanelen en de serre. Nu worden de zonnepanelen de eerste tien jaar geëxploiteerd door een externe firma en wordt de energie alleen gebruikt voor de gemene delen. En de serre werd gewoon weggegeven aan Skyfarms zonder dat wij er iets over te zeggen hadden.”

“Citydev zag ons als consument, niet als medeontwerper,” besluit Van Dinter. “We zouden hen onze beleving en ervaring heel graag meegeven, zodat een volgende bouwproject wel een vliegende start krijgt.”

Volgens Citydev-ceo Cadranel zal er binnenkort een tevredenheidsonderzoek onder de bewoners gebeuren. Hij erkent dat het waterrecuperatiesysteem niet functioneert. “De waterdruk is te laag, zodat er pompen zullen moeten worden geïnstalleerd, een dure grap. Maar de promotor, Parbam, neemt zijn verantwoordelijkheid en wil het euvel oplossen, net als het probleem met de waterinsijpeling in de garage. We willen dat het werkt.”

Ook zit Cadranel ermee verveeld dat Skyfarms is weggetrokken. “Ze hadden een contract voor drie jaar, maar hebben dat eenzijdig verbroken omdat ze door de coronacrisis in moeilijkheden waren gekomen. Wij willen nu mee helpen zoeken naar een nieuwe invulling van de serre. Tenminste als de bewoners onze hulp wensen, de serre behoort hen toe.”

Cadranel vindt dat er wel participatie is geweest. “Zeker vooraf, in de vergunningsfase, maar ook later. Er waren informatiesessies voor de bewoners, we hebben een feest georganiseerd waaraan de bewoners konden deelnemen en binnenkort komt er een kunstwerk waarover de bewoners mee mogen beslissen. Je kan dus moeilijk zeggen dat we niets gedaan hebben.”

Paternalistisch

Maar hij geeft toe dat Citydev geen stappen heeft gezet om de toekomstige bewoners te verbinden. “We hebben dat ook nooit beloofd, wel hebben we gezegd dat we de wijk zo zouden ontwerpen dat de bewoners elkaar gemakkelijk kunnen ontmoeten. Verder wilden we niet gaan, we vonden dat het niet aan ons was om de sociale cohesie in de wijk te creëren. Dat zou paternalistisch geweest zijn. We wilden Tivoli ook niet isoleren van de rest van de buurt. We zien nu dat de Tivoliens zelf het heft in handen nemen en allerlei zaken organiseren om het samenleven te bevorderen. Daar zijn we heel blij om.”

En de ongebruikte wasplaatsen? “Ik besef dat de communicatie over de wasmachines veel beter had gekund. Tivoli is een goed project, maar het is niet perfect. Voor ons is deze wijk ook een soort laboratorium. We testen een aantal zaken uit. De gemeenschappelijke wasplaatsen zijn een experiment waaruit we zullen leren, met de bedoeling het de volgende keer beter te doen. Daarom zou ik graag een universitaire lange­termijnstudie willen laten uitvoeren naar dit project: wat werkt wel, wat niet?”