Een flamboyant filosoof

Een tentoonstelling over een filosoof, het is eens wat anders. Maar de ‘flamboyante’ vrijdenker Leopold Flam (Antwerpen 16 maart 1912 - Vilvoorde 1995) beroerde dan ook vele geesten. Als hoogleraar aan de VUB, maar ook in vele andere gedaanten.

Opvallend veel volk en veel jonge mensen waren afgezakt naar de vernissage in het Archief en Museum voor het Vlaams Leven te Brussel (AMVB), dat met Jari Demeulemeester overigens een kersverse nieuwe voorzitter heeft. De tentoonstelling over Leopold Flam wordt georganiseerd naar aanleiding van de honderdste verjaardag van zijn geboortedag. Wij vonden een vurige gids in Jeanine Lambrecht, emeritus hoogleraar kunstgeschiedenis aan de VUB, die Flam lang en van nabij meemaakte.

Leopold Flam werd als zoon van Oost-Europese migranten met de Russische nationaliteit geboren in Antwerpen. Zijn ouders waren nagenoeg ongeletterd. Jiddisch was zijn eerste taal en Flam ging maar tot zijn veertiende naar school, maar uiteindelijk zou hij het tot doctor in de geschiedenis en hoogleraar filosofie schoppen.

Aan een eerste periode als leraar in het middelbaar onderwijs kwam bruusk een einde door de Tweede Wereldoorlog. Flam werd als verzetslid opgepakt en via de Dossinkazerne naar Buchenwald getransporteerd, een periode die hem uiteraard zwaar tekende.

Na de oorlog werd Flam inspecteur geschiedenis in het onderwijs. Vanaf 1956 doceerde hij aan de ULB, waar hij hoogleraar werd in 1961. Bij de splitsing van de universiteit kwam hij over naar de VUB. Hij hechtte veel belang aan zijn lidmaatschap van de loge, en werd onder meer ook directeur van het Centrum voor de Studie van de Verlichting en stichter van de Vlaamse Vereniging voor Wijsbegeerte. Filosofen als Hubert Dethier en Willem Elias eren zijn filosofische nalatenschap.

Als filosoof was Flam sterk beïnvloed door Spinoza, Hegel, Kierkegaard en Nietzsche, maar ook door de Franse existentialisten en (post-)structuralisten. Hij was een filosoof van de veelheid: in een van de tentoonstellingsruimtes die door beeldend kunstenaar Francis Denys werden gecreëerd, hangen ontelbare citaten van hem, waaronder 'Een woord is een teken, het wijst naar veel. Het komt erop aan die veelheid van de werkelijkheid niet te verpletteren' of 'Een auteur die zuiver logisch schrijft, is niet alleen onleesbaar, maar vals of onwerkelijk.'

De filosoof verzette zich ook hevig tegen nationalisme als het koesteren van slechts één enkele identiteit. Als jood nam hij stelling tegen het zionisme. Als 'filosoof van het tragische bewustzijn' wilde hij getuige zijn van het leven in de diaspora.

Dialoog
Tegenstanders van Flam - en die waren er - zetten hem vanwege zijn ongrijpbaarheid wel eens weg als warhoofd. Flam integreerde zijn eigen denken meteen in de filosofie die hij las, waardoor zijn lezing van die filosofen zeer subjectief was. Hij dacht altijd vanuit de oppositie en de provocatie, en dat maakte hem tot een controversiële en zelfs geïsoleerde figuur in de academische wereld. Hij nam bijvoorbeeld zelden deel aan deliberaties omdat hij zich niet graag onderwierp aan zo'n collectief oordeel.

De tentoonstelling in het AMVB laat zien dat Flam ook in geschrifte een filosoof van de veelheid was. Overal hangen stencils van getypte, of kopieën van handgeschreven teksten. In een vitrine liggen talloze stapels beschreven gele vellen die allemaal nog doorgenomen moeten worden. Flams nalatenschap is verspreid over het AMVB, het archief van de VUB en het AMVC-Letterenhuis in Antwerpen. Hij gaf talloze boeken en boekjes uit met stellige titels als Filosofie is atheïsme of De onmogelijke liefde van Søren Kierkegaard, maar het ontroerendst zijn wellicht de kladschriften met zijn dagboeknotities. Hij begon eraan op zijn twaalfde op aanraden van een onderwijzer en is het altijd blijven doen. Een van de eerste pagina's, gewijd aan jeugdliefde 'Anna', is leesbaar. Vele verscheurende en verscheurde pagina's blijven (voorlopig) toegedekt. Stukken uit Flams oorlogsdagboek zijn wel gepubliceerd in Naar de dageraad.

Toch was schrijven voor Flam maar een tussenstation in het denken, een hulpmiddel in de dialogische aanpak die hem wellicht nog het meest typeert. Dialoog is niet toevallig de titel van een van de tijdschriften die hij oprichtte. 'De waarheid kan geen boek zijn, want zij wordt met sterfelijke letters geschreven' was een van zijn uitspraken. Als didacticus promootte hij niet alleen een geschiedenisonderwijs dat begon bij de actuele leefwereld van de leerlingen (ook het geschiedenistijdschrift Clio richtte hij op), hij ging ook voortdurend in discussie met zijn studenten. Zijn emeritaat in 1982, op zijn zeventigste, viel de studenten die hem mochten, dan ook bijna even zwaar als hemzelf. Ook de brief en de petitie die de studenten opstelden om het rectoraat te vragen Flam nog wat langer te laten lesgeven, zijn te zien op de tentoonstelling.

Boontje
Als Flam niet schreef of lesgaf, dan las hij of luisterde hij naar klassieke muziek. Ontstellend is de lange lijst die Flam op zijn veertiende al opstelde met boeken die hij allemaal gelezen had. "Ik verwacht zoveel van boeken, ze zijn immers mijn eenige vrienden."

Op zijn beurt diende de rusteloze vulkaan die Flam was, velen tot inspiratie. Jef Geeraerts schreef Flam een passionele brief op het moment dat hij zich terugtrok om het eerste deel van Gangreen te schrijven. Ward Ruyslinck baseerde zich voor zijn roman Op toernee met Leopold Sondag (1978) losweg op de figuur van Flam, en Leonard Nolens begint Dagboek van een dichter met een motto van de filosoof. Louis Paul Boon, die één dag ouder was dan Flam, was een kameraad. In een van zijn 'Boontjes' staat te lezen: "Flam, dat is rook, vuur, gensters, ondergronds gerommel, eeuwige onrust."

-------------------------

Flamboyant - Leopold Flam, filosoof van het tragisch bewustzijn, een tentoonstelling van de VUB en deMens.nu, tot en met 22 april van dinsdag tot vrijdag van 10 tot 17 uur, in het AMVB, Arduinkaai 28, 1000 Brussel.

Meer op 02-209.06.01, info@amvb.be of www.amvb.be. Geleide bezoeken op afspraak