To be or not to be aan de Kuiperskaai

Sobere overdaad

De stap van Kuiperskaai naar de grote zaal valt ook samen met de verhuis van het gezelschap naar Brussel. Het gezelschap trok in in MILL, de kunstenaarswerkplaats die iets meer dan een jaar geleden ontstond in de voormalige tabaksfabriek Saint-Michel in Molenbeek, toen Jan Lauwers & Needcompany daar hun hoofdkwartier vestigden.

Multidisciplinariteit is hier het ordewoord. Desondanks lijkt Kuiperskaai nu even eerder theatergezelschap dan kunstenaarscollectief.
Romy Louise Lauwers: Op dit ogenblik komt voor ons alles samen in het theater, ja.
Lisaboa Houbrechts: We voelden al van bij onze eerste voorstelling (De schepping/The creation uit 2013, mb) dat het werk van Oscar iets kan betekenen in onze vertellingen. De schilderijen, sculpturen en videowerken van Oscar zijn abstract en sober, terwijl ik het juist zocht in de overdaad.
Oscar van der Put: Lisa en ik praten veel over de scenografie en de elementen waar we mee kunnen werken. Vaak heeft zij al een concreet beeld, waar ik dan een totaal andere, abstracte counter tegenover plaats. Niet dat we op zoek zijn naar de totale abstractie, maar het proces van het abstraheren is wel interessant.
Houbrechts: We zijn niet enkel bezig met vorm en abstractie. Theater geeft een inhoud aan dat proces door de aanwezigheid van de tekst. Wij evoceren de droombeelden of verschijningen die rond een tekst ontstaan om de inhoud te verdiepen of juist te doen vervagen. In onze vorige voorstelling, 1095, vertelden we een verhaal van een jonge monnik ten tijde van de eerste kruistocht. Hoe kunnen wij die tijd tot leven wekken? En waarom zouden we dat doen? Wat betekent het om vandaag historische verhalen te vertellen? Welke nood hebben mensen nog om geconfronteerd te worden met een figuur als Hamlet?

Leren van het verleden

Kuiperskaai heeft het over kaalslag en abstractie en brengt het aantal sprekende rollen in Hamlet terug van meer dan twintig naar zes. Maar daar worden dan weer dans, rap, beeldende scènes, decorstukken op basis van Google Maps en gulzige, lichamelijke acteerprestaties tegenaan gegooid.

In die baldadige omgang schuilt een respect voor geschiedenis en repertoire dat kenmerkend lijkt voor jullie werkwijze.
Houbrechts: Hamlet in een geabstraheerd universum plaatsen, klinkt misschien als iets wat al heel vaak gedaan is, maar het is door zo’n figuur in je eigen universum te plaatsen dat je op diepere lagen stoot. Dat het persoonlijk resoneert. Dat is ook confronterend. Het maakt je bewust van de geschiedenis en van je eigen blik. Dat is meestal waaruit de bewerking of adaptatie start. Het is altijd een reactie. In die zin werken we misschien traditioneel. 1095 was een tekst van Victor. Hamlet heb ik bewerkt en is vertaald door Victor.
Victor Lauwers: Mensen zeggen dat we geen repertoire meer moeten maken, dat stukken maar 20 procent bestaande tekst mogen bevatten. Bij ons is er juist de noodzaak om het persoonlijke en actuele beter te begrijpen door de confrontatie aan te gaan met een tekst uit het verleden.
Houbrechts: We gebruiken de tekst ook om te kijken wat eronder ligt, om de subtekst over de tekst heen te trekken. Als mensen onze stukken hermetisch vinden of moeilijk om te volgen is dat omdat we altijd die beweging van onder naar boven maken. Wij hebben in 1095 geen waarachtig beeld willen schetsen van paus Urbanus II. Je moet de geschiedenis door je eigen lijf trekken en het frame onderzoeken waardoor je de geschiedenis toont.

Hamlet is al ontelbare keren en op ontelbare manieren binnenstebuiten gekeerd. Wat is volgens jullie de subtekst van Hamlet?
Houbrechts: Dat is een te grote vraag, denk ik. Shakespeare schreef Hamlet nadat hij zijn vader en zijn zoon – die Hamnet heette – in hetzelfde jaar verloor. Het trauma, de vertwijfeling en de spirituele ervaring zijn wel dingen die de tekst en de beelden die wij er nu uit creëren, verbinden.
Toen ik Hamlet voor het eerst las, was ik door verschillende zaken ontroerd. Om te beginnen door het verhaal van Hamlet die in rouw is, die op zoek is naar zijn dode vader die hij in zijn waanzin hoort spreken, die een opdracht krijgt die hij niet kan vervullen (zijn stiefvader vermoorden, mb) en die zelfmoord wil plegen. De moederfiguur is tragisch. Hamlet maakt haar helemaal kapot. Hij verwijt haar zijn vaders dood en zijn impasse. Ze heeft alles fout gedaan. Dat vond ik zo’n groot verhaal dat me heel erg raakte. En door het te vertellen, kan ik ook iets persoonlijks zeggen, zonder dat ik dat expliciet moet verwoorden.
Zonder te willen inspelen op een trend om vrouwen centraal te stellen, gaat Hamlet voor mij over die moeder-zoonverhouding, over hoe Gertrude in het vrouwbeeld van die tijd wordt gedwongen, en hoe we die vrouw vandaag toch kunnen laten handelen. Ze verliest haar zoon aan waanzin, maar wordt genegeerd door het hof en geportretteerd als een overspelige, schuldige, domme vrouw die de koning heeft helpen vermoorden. Ik wilde Grace graag die labiele maar krachtige vrouw zien spelen. Ik wilde dat Grace Gertrude zou verdedigen ten opzichte van Hamlet, gespeeld door haar zoon Victor. Zo zou er ook een echte familie op de scène staan als de Hamlet-familie. Die intimiteit, met het publiek als voyeur, vond ik echt interessant. Romy speelt de rol van Ophelia, de geliefde van Hamlet, op wie Hamlet de zonden van zijn moeder projecteert. In die zin was de gelijkenis tussen Romy en Grace een goede manier om aan te tonen dat Hamlet deze figuren met elkaar verwisselt.
Victor Lauwers: Het is ook indrukwekkend om te zien hoe Romy vecht met de rol van Ophelia, die haar eigenlijk ontzettend tegenzit. Zij kon haar tekst niet zeggen zonder bezwaar te uiten tegen het obscure standpunt van Shakespeare tegenover die vrouwen.
Romy Louise Lauwers: Pas na veel nadenken en ploeteren en vechten, kan ik er iets van begrijpen, er een mening over hebben en zeggen dat ik een hekel heb aan de Ophelia die geen weerwoord heeft. Omdat ze als vrouwenrol die door mannen moest worden gespeeld, gewoon geen tekst kreeg. Zij maakt heel veel mee, wordt uiteindelijk gek, maar dat wordt niet uitgelegd. Het idee is dan dat je de zwakheid van die vrouw in stand houdt door zo’n rol te blijven spelen. Maar ik geloof het tegendeel. Hamlets probleem wordt heel goed uitgelegd. Bij Ophelia blijft alles mysterie, maar dat geeft ook de vrijheid om te interpreteren. Ik blijf er de hele tijd over zeuren dat Ophelia’s mond gesnoerd is, maar ik maak ook mijn interpretatie van haar positie duidelijk. Ze is niet waanzinnig. Ze komt niet uit haar woorden omdat ze te veel informatie heeft om zich concreet te kunnen uitspreken. Daarom wordt ze niet begrepen en als gek weggezet.
Houbrechts: Het klassieke moment van Ophelia in Hamlet is het moment waarop ze waanzinnig wordt. Maar Romy zei tegen mij dat ze niet als een cliché de hysterische, waanzinnige Ophelia zou spelen. Dat vond ik straf. Zij legt zichzelf die restrictie op om meer diepgang te creëren.

Familiezaken

Met zijn koningsdrama’s verschafte Shakespeare zijn toenmalige publiek een inkijk in de anders onbereikbare huis- en slaapkamers van de adel. Door nu moeder, zoon en dochter de rollen van Gertrude, Hamlet en Ophelia te laten spelen, verschaft Kuiperskaai met zijn Hamlet een inkijk in de familie Lauwers-Barkey. Hoe is het om zo’n intens drama in familieverband te spelen? Lisaboa Houbrechts: “Victor zei: ‘Lees Hamlet eens, en denk aan mij.’ Toen ik dat deed, herkende ik veel. Het viel me op dat de rol van Gertrude te klein was. Ik vroeg Grace om de rol van Gertrude uit te breiden en het nodige gewicht te geven zodat ze even belangrijk werd als Hamlet. Victor zei toen: ‘Ja, maar het stuk heet wel nog altijd Hamlet, hé!’ (Lacht) Het is die clash tussen de twee hoofdfiguren waar het stuk over gaat. Hamlet gaat ook over een generatieconflict. Hamlet vertegenwoordigt een nieuwe generatie die de troon niet kan bestijgen, waardoor het land zich niet kan opmaken voor een nieuw gezag.”
Om zijn stiefvader Claudius en zijn moeder Gertrude te ontmaskeren, laat Hamlet bovendien een toneelstukje opvoeren. Met dat toneelstuk in het toneelstuk ontpopt Hamlet zich dus eigenlijk als een soort theatermaker of regisseur. Hebben Victor en Romy Lauwers als opkomend talent misschien nood aan een artistieke moord op hun ouders, die naam maakten in hetzelfde vak? Victor Lauwers: “Wat moet ik daarop antwoorden? Het idee dat de jongere generatie zich per se moet afzetten tegen de oudere is inmiddels alweer voorbijgestreefd. Ik moet in het stuk tegen mijn moeder dingen zeggen die ik in het echte leven nooit zou zeggen. En de relatie tussen Hamlet en Claudius, met die vadermoord die uiteindelijk niet gepleegd wordt, is radicaal tegengesteld aan mijn relatie met mijn vader. Ik denk trouwens dat ik meer op mijn moeder lijk dan op mijn vader als het over temperament gaat.”
Hoe evident is het om in familieverband te spelen? Romy Lauwers: “Wij hebben de vader en moeder die we hebben, en kunnen niet weten hoe het anders zou zijn. Misschien kunnen anderen daar meer over zeggen. Met alle respect, ik ben deze vraag beu.”

> Lisaboa Houbrechts/kuiperskaai & Toneelhuis: Hamlet. 29/9, 20.30, Kaaitheater