Crack in Brussel: 'Drugsmaffia is een gevaar voor de democratie'

“Drugsgebruikers criminaliseren helpt niet en creëert alleen een nog veel grotere crisis.” Bruno Valkeneers weet als woordvoerder van Transit, een opvangcentrum voor drugsverslaafden, waarover hij spreekt. De recente berichten over crack in Brussel en drugsgeweld rond de stations raken hem. “De toestand is zorgwekkend. Niemand wil dit.”

Achter de mooie begin twintigste-eeuwse gevel van een oud schoolgebouw in de Stephensonstraat in Schaarbeek gaat Transit schuil, een opvangcentrum voor drugsverslaafden. Het centrum barst uit zijn voegen. Om meer plaats te maken voor opvang is de administratie verhuisd naar containers op de vroegere speelplaats.

Woordvoerder Bruno Valkeneers rookt nog snel een sigaret – “We zijn allemaal wel ergens aan verslaafd,” zegt hij laconiek, alvorens honderduit te vertellen over wat hem al meer dan twintig jaar bezighoudt: drugs.

“Weet je hoe ik in deze sector ben beland? Via de psychedelische muziek. Ik ben zelf muzikant en wou begrijpen hoe geestverruimende middelen als lsd muziek beïnvloeden. Later ben ik gaan ontdekken hoeveel onrechtvaardigheid er is in de drugswereld. Ik heb gezien hoe vooral witte mensen drugs gebruikten in de VS, maar hoe overwegend mensen met kleur in de gevangenis gedraaid worden.”

“Dat onrecht is ook wat me vandaag drijft. Wat me rechthoudt, is dat we ook successen kunnen boeken. We hebben twintig jaar gestreden voor een gebruiksruimte voor drugsverslaafden. Gate is vorig jaar opengegaan, en met succes.”

“We kwamen van ver. We gaven al jaren steriele naalden aan heroïneverslaafden. Toen onze mensen hen vroegen waar ze dan hun shot gingen zetten, antwoordden ze: hier wat verderop, tussen twee auto’s. Dat was hard om horen. Het is gevaarlijk voor overdoses, niet prettig voor de buurtbewoners, maar er was jarenlang geen alternatief. Dat is er nu wel.”

Drugsgeweld en de overlast zijn helemaal in het nieuws, hoe heeft u de voorbije weken beleefd?
Bruno Valkeneers: We zien dat steeds meer bewoners hun stem laten horen over drugsoverlast in hun buurt. Dat is nieuw. Ze zijn bezorgd over hun veiligheid. Ze contacteren ons ook, wat een goed teken is. Want zo is er een dialoog mogelijk en kunnen we ingrijpen waar nodig. Meestal benaderen de buurtbewoners de problemen op een humane manier, met begrip voor de verslavingsproblematiek en wars van de simpele oplossingen, die we jammer genoeg ook meer en meer horen, onder meer bij bepaalde politieke partijen.

Welke simpele oplossingen bedoelt u dan?
Valkeneers: Repressie tegen toxicomanie. Dat zal nooit werken. Het is een oud recept. Zeventig procent van ons publiek heeft geen vast adres. Leeft in kraakpanden, op de sofa bij vrienden of op straat. Wat bereik je door hen gerechtelijk te viseren? In het drugsplan van de federale overheid is nu blijkbaar sprake van boetes voor cocaïnegebruikers, tot 1.000 euro. De crackgebruikers die naar Transit komen, kunnen die niet betalen. Als ze uit de metrostations worden weggejaagd, zullen ze elders opduiken. Dat is een straatje zonder eind. Als de politie hard moet optreden, moet het tegen de internationale drugstrafiek zijn. Alleen zijn drugsverslaafden een veel makkelijker doelwit.

Maar vooral: dat soort maatregelen zal ons werk enorm bemoeilijken, want we zullen de verslaafden niet meer kunnen bereiken. Ze zullen zich verstoppen. Het zal tot drama’s leiden.

Begrijpt u dat buurtbewoners de overlast spuugzat zijn?
Valkeneers: Zeker. Hun aanklacht is volledig legitiem. Er moet iets gebeuren. De toestand is zorgwekkend. Niemand wil dit. Er moeten gebruiksruimtes komen, en ook alternatieve vormen van hulpverlening. Idealiter komen er ook woningen, met 24/7 toegang. Maar dat is allemaal erg duur. En jammer genoeg heeft het Brussels Gewest het geld er niet voor.

Er komt wel een tweede gebruiksruimte naast het al grote geplande geïntegreerde opvangcentrum op de Havenlaan.
Valkeneers: Dat laatste gaat pas in 2027 open, met 38 bedden en 15 studio’s om drugsverslaafden op te vangen, inclusief een gebruiksruimte en een hele sociale en medische omkadering. Het is een enorm project en maakt deel uit van het Brusselse regeerakkoord, maar gezien de stijging van het crackgebruik, kunnen we daar niet op wachten.

Daarom is een tweede gebruiksruimte als Gate hard nodig. Die zal vermoedelijk in de buurt van het Noordstation komen, maar we weten dat we hier niet over een nacht ijs moeten gaan. Zo’n ruimte moet bijvoorbeeld dicht bij de plekken liggen waar nu al drugs worden gebruikt, anders komen de drugsverslaafden niet. Er is ook overleg nodig met de buurt.

Hoe evalueren jullie Gate?
Valkeneers: Er zijn achthonderd gebruikers ingeschreven, en het buurtprotest is grotendeels weg. Dat is het goede nieuws, en staat in schril contrast met berichten in de media over drugsverslaafden “die als zombies over straat lopen” (Valkeneers verwijst naar de tranq-crisis in de VS, red.). De drugsverslaafden hebben ons wel degelijk gevonden, mede dankzij onze straathoekwerkers.

Paradoxaal genoeg is de drugsoverlast vandaag groter dan ooit, ondanks al die initiatieven zoals een gebruiksruimte. Is het beleid dan wel goed bezig?
Valkeneers: Het is simpel. Zonder de gebruiksruimte was er nog veel meer drugsoverlast. Stel dat er in een buurt duizend gebruikers zijn. Met Gate kunnen we achthonderd verslaafden uit de openbare ruimte houden. Dan zijn er nog tweehonderd mensen die we niet bereiken. Maar stel dat het aantal gebruikers intussen naar vierduizend is gestegen. Dan krijg je jammer genoeg wat we vandaag zien.

Drugs moet je in een maatschappelijke context plaatsen. De crisis die we nu zien is een barometer van onze tijd. Daarom is een structurele oplossing nodig: een aanpak van de armoede, van de huisvestingsproblemen, van de ongelijkheid in onze samenleving. Anders kan je gebruiksruimtes blijven openen.

Waar komt die grote stijging in korte tijd van het aantal drugsgebruikers vandaan?
Valkeneers: Daar zijn veel verklaringen voor. Het aantal dak- en thuislozen in Brussel is met negentien procent gestegen in twee jaar tijd. We zien hoe drugsdealers daklozen benaderen met cocaïne waar ze crack van maken.

Ook de coronacrisis mogen we niet vergeten. De grenzen gingen dicht, en de horeca viel stil. Daar werkt een aanzienlijk deel in de informele economie, in de keukens, als afwasser. Ze hebben een gezin, hun kinderen gaan hier naar school, maar plots vielen hun inkomsten weg. Ze vormden een makkelijke prooi voor drugstrafikanten. De coronacrisis heeft de drugshandel een boost gegeven.

En ook in de hulpverlening loopt het niet op wieltjes. Vroeger duurde het een week, tien dagen om een plek te vinden in een afkickcentrum, vandaag soms vier maanden. Terwijl je, als een drugsverslaafde aangeeft te willen stoppen, juist direct moet schakelen.

Het heeft tot slot ook met de drugsmarkt zelf te maken. Ik heb niet de volledige geopolitieke analyse klaar, maar het lijkt erop dat drugstrafikanten van Europa hun eerste cocaïnemarkt maken. De crackproblemen zijn daar een uiting van, maar net zo goed het toenemende cocaïnegebruik in de middenklasse.

Terwijl bij ons cocaïne oprukt, zien we in de VS een drugscrisis door opiaten en geneesmiddelen. Met als recentste fenomeen tranq, een blend van fentanyl en xylazine.

Kan die tranq ook in Brussel opduiken?
Valkeneers: Ik denk dat we daar voorlopig van gespaard blijven, cynisch genoeg omdat er in ons land veel heroïne en cocaïne beschikbaar is. Maar dat kan veranderen. De taliban hebben de oorlog verklaard aan de productie van opium. Die productie kan opnieuw naar de gouden driehoek in Azië verhuizen, ofwel krijgen we hier een daling van het heroïne-aanbod. Dan kan ook tranq bij ons een probleem worden. Een drugsverslaafde stopt niet zomaar.

Wat dacht u toen nationaal drugscoördinator Ine Van Wymersch zei dat wie een joint rookt criminele organisaties financiert.
Valkeneers: (Zucht) We hebben haar uitgenodigd. Om te tonen wat we hier op het terrein doen. Kijk, al vijftig jaar bestaat het drugsbeleid in België uit drugs verbieden. Het is tijd dat dat beleid geëvalueerd wordt, en in alle openheid en wetenschappelijk bekeken wordt of prohibitie haar vruchten heeft afgeworpen. Ik denk van niet: drugs zijn vandaag overal, en in alle vormen. De drugsmaffia verdient er miljarden mee. Die vormt zo zachtjesaan een bedreiging voor onze democratie. Het is tijd voor een andere aanpak.

Welke aanpak? Bent u voor legalisering?
Valkeneers: Ik stel alleen de vraag of drugs verbieden ons al een meter vooruit heeft geholpen.

U ziet de ellende van drugs dag in dag uit. Hoe houdt u dat vol?
Valkeneers: Wat me kracht geeft in mijn baan is dat ik drugsverslaafden als mensen kan behandelen. En door ze met respect te behandelen te zien dat je respect terugkrijgt. Plus het besef dat hun drugsverslaving een maatschappelijke oorsprong heeft. Veel van de drugsverslaafden komen uit instellingen, of hadden zelf drugsverslaafde ouders. Ze hadden geen kader, kenden geen gezag, geen handvatten om hun leven te structureren. De kansen die ik heb gekregen en zij niet, wil ik ergens kunnen teruggeven.

Wat me wél uitput is dat de politici op een passioneel moment – de dood van een meisje in Antwerpen door drugsgeweld – plots met allerlei oplossingen komen aandraven, des vieilles recettes zoals drugsgebruikers criminaliseren, net nu we in een positieve dynamiek zitten voor een echte aanpak van de drugsproblemen, zeker hier in het Brussels gewest. Die oude recepten zullen, zoals ik al zei, het de hulpverlening alleen maar moeilijker maken. Want als de drugsgebruikers hun weg niet meer vinden naar onze centra, creëer je een nog veel grotere crisis, die op termijn gewelddadig kan worden.