Terreurexpert Alain Grignard: ‘Ik vrees de ontevredenen meer dan islamextremisten’

Zeven jaar na de aanslagen ligt terreurexpert en islamoloog Alain Grignard niet zozeer wakker van het islamextremisme, maar houdt hij zijn hart vooral vast voor geweld vanuit de grote groep ontevredenen in de maatschappij. “Hoe groter die groep, des te hoger de mogelijkheid dat iemand overgaat tot een terroristische daad.”

In zijn loftje in Anderlecht is één gespreksonderwerp off-limits voor de gewezen paracommando en terreurspeurder bij de federale politie: het proces van de aanslagen, want Grignard gaat straks zelf nog getuigen in de rechtszaal. Maar zowat elk ander topic dat zijn levenswerk aanbelangt, doet de spraakwaterval in de docent moeiteloos overlopen.

Dat er zeven jaar geleden bommen afgingen op de luchthaven van Zaventem en in het metrostation van Maalbeek, was eigenlijk een plan B: het echte doelwit was Parijs. Hoe komt dat?
Alain Grignard: De terroristen hadden het inderdaad gemunt op Frankrijk. Natuurlijk speelt het symbolische mee in die keuze – de laïcité waar Frankrijk om bekendstaat. Bovendien waren er ook praktische redenen. Voor IS liggen andere vijanden zoals de VS verder weg dan Frankrijk en op veel Engelssprekenden kon de groepering niet terugvallen. Tegelijkertijd hadden enkele ervaren jihadisten uit Frankrijk die zich door de jaren heen bij de groepering hadden gevoegd een adres in de as Toulouse-­Brussel. Zij spraken dus Frans. Voeg daaraan toe dat die belangrijke Franse IS-strijders, zoals de Clain-broers, ideologisch voldoende onderlegd waren en daardoor in de hiërarchie zijn kunnen klimmen.

Wanneer die ‘oudere’ garde uit Frankrijk in Syrië dan samenkwam met de Brusselse gamins, had IS oorspronkelijk echter niet alle vertrouwen in die Brusselse jongeren. Ze moesten kleinere taakjes doen, zoals gevangen bewaken. Maar sommigen onder hen wilden zich bewijzen. De jongeren uit moeilijkere wijken, die respect verwarden met angst. Want: voor de jongeren uit sommige Brusselse buurten word je pas gerespecteerd wanneer de ander bang is voor jou. Geweld kan dan natuurlijk helpen.

IS heeft dan gebruikgemaakt van die groep Franstaligen met het oog op een aanslag op het EK Voetbal in Frankrijk in 2016.
Grignard: Hoogstwaarschijnlijk. Maar omdat we het netwerk van Abdeslam voor een deel hebben kunnen ontmantelen in de dagen voor 22 maart, is men wat gehaast en in paniek overgeschakeld op een in allerijl geïmproviseerde aanslag in Brussel.

Sinds 22 maart heeft Europa geen bom­aanslag meer gekend met zo’n dodelijke afloop als in Brussel en Zaventem. Zijn zulke bomaanvallen in onze gebieden verleden tijd?
Grignard: Dat durf ik absoluut niet te zeggen. Grootschalige aanslagen lijken inderdaad minder voor te komen, maar er is een trend van kleinere, ‘preciezere’ aanslagen. Al pleit ik er niet voor om de schade die terrorisme aanricht enkel en alleen te meten aan de aard van een aanslag of het aantal slachtoffers. Terroristen gebruiken wapens en emotie is daar het belangrijkste van. De schade van IS in het Westen moet je daarom afmeten aan de sociale schade die de aanslagen hebben aangericht.

Wat is die sociale schade?
Grignard: Ten eerste het feit dat er een klimaat is ontstaan waarin moslims op één hoopje zijn gegooid. Alledaagse moslims of jihadisten: sommigen willen het verschil niet zien. Ten tweede is er de angst. Mensen die mij na de aanslagen vroegen of het wel verstandig zou zijn om naar een festival als Rock Werchter te gaan, uit angst voor een aanslag. Tegen die mensen zei ik dat ze meer kans hadden op een verkeersongeval bij terugkeer van zo’n festival dan op een bomaanslag. En ten derde, nogmaals: emotie, die er op politioneel of politiek niveau toe kan leiden dat ondoordachte beslissingen worden genomen.

Waar komt de dreiging die destijds van IS uitging vandaag vandaan?
Grignard: Vandaag heeft het overblijfsel van IS meer weg van een guerrillabeweging, zonder afgebakend gebied en met minder mogelijkheden om terroristen voor te bereiden en discreet naar hier te sturen met het oog op een aanslag.

Maar, alles wat IS of Al Qaida ooit heeft gepubliceerd, kan eender welke figuur inspireren om zelf tot actie over te gaan. In die zin werkt hun invloed nog steeds door op manieren die op voorhand moeilijk in te schatten zijn. Kijk maar naar Yassine Mahi (die eind vorig jaar een politieagent doodstak in Schaarbeek, red.) of de man die met een mes kwam dreigen in het ziekenhuis Sint-Anna in Anderlecht en zich nadien van het leven beroofde.

In ieder geval: IS staat veel minder sterk, maar ik grijp toch graag terug naar een citaat dat in de geschiedenis al aan heel wat grootheden is toegeschreven: “Voorspellen is moeilijk, vooral als het over de toekomst gaat.” Analyses maken, dát kan wel. En op basis daarvan kan ik zeggen dat de kans op een aanslag zoals 22 maart 2016 vandaag erg klein is. Belangrijker vind ik om te benadrukken dat hoewel extremistische islamisten zeker nog bestaan, ik het gevaar uit andere hoeken veel meer vrees.

Waarop doelt u dan?
Grignard: Mensen die ontevreden zijn en allerlei autoriteiten – politiek, wetenschap … – in vraag stellen. Antivaxers, gele hesjes, ecologische activisten, mensen die zich tegen 5G, de politie of wat dan ook keren, allerlei complotdenkers: noem maar op. Daar zullen altijd mensen bij zijn, een erg kleine minderheid weliswaar, die zich opgepookt voelen en het in zich hebben om tot een terreurdaad over te gaan. Daarbij: hoe groter die groep ontevredenen, des te hoger die mogelijkheid. Zeker omdat je met een klimaat te maken hebt waarin sociale media – ik zeg liever asociale media – tegenstellingen (uit)vergroot. Het is ook niet zo eenvoudig om die groepen te analyseren, want ze komen uit allerlei hoeken, niet enkel uit de hoek van de extremen.

Ik denk bijvoorbeeld aan het historische voorbeeld van de Moslimbroeders: in principe is dat gewoon een organisatie die op een vreedzame manier een staat wou bereiken gebaseerd op de moslimwaarden. Maar, voor een klein aantal ging dat niet snel genoeg, waardoor er door bepaalde mensen onder hen geweld is ingezet. Vandaag maakt de Moslimbroederschap trouwens, mede door de verzwakte positie van IS, haar terugkeer op sommige plekken, door sterk in te spelen op hun protest tegen islamofobie, in de hoop zo toch hun doelen te bereiken. Ook daar bestaat het risico dat het voor sommigen allemaal niet snel genoeg gaat. Maar daar lig ik eerlijk gezegd minder wakker van.

Waarvan ligt u wel wakker?
Grignard: Anarchistische groepen en vooral ecoterroristen zoals Extinction Rebellion, omdat ze steeds talrijker zijn. De geweldsbarrière kan in zulke groeperingen dus sneller overschreden worden. Ook op de asociale media zie je dat: er is geen ruimte voor debat, mensen worden met de dood bedreigd … daar krijg ik toch schrik van. Zulke uitingen van geweld zijn zichtbaarder dan ooit, en dat op zich is al gevaarlijk.

Is het gevaar voor lone wolves groter in zulke groepen?
Grignard: Lone wolves bestaan niet. Er bestaan misschien daders die alleen handelen, maar die zijn beïnvloed door bepaalde mensen of ideeën. Enkel de Unabomber (die bombrieven verstuurde naar faculteiten, luchtvaartmaatschappijen of oliebedrijven, red.) is voor mij iemand die op verschillende vlakken zo goed als solo handelde. Een interessant voorbeeld, trouwens, want als ik sommige ecoterroristen bezig hoor in hun anti-industrieel denken, doen ze mij verdomd hard denken aan het antivooruitgangsdenken van de Unabomber.

Hoe dan ook: daders die alleen handelen, geven op het vlak van opsporing wel extra problemen voor politie en speurders.
Grignard: Je kan niet iedereen in de gaten houden, en gelukkig maar. Nu ja: wanneer iemand dan toeslaat, is de politie de gebeten hond. Maar wanneer er meer camera’s op straat komen, staat iedereen op z’n achterste poten.

Welke lessen heeft u getrokken uit de aanslagen van 22 maart?
Grignard: (Denkt na) Luister: net als het onderwijs of de zorg heeft ook onze politie financiële problemen. Maar we mogen de lessen uit het verleden niet vergeten. Daarmee bedoel ik: zij die ons onvoldoende middelen hebben gegeven om het drama van 22 maart te vermijden, moeten zichzelf in vraag stellen op het moment dat een soortgelijke ramp opnieuw zou plaatsvinden. Dus, zelfs wanneer de situatie stabiel is en het rustig is qua terreurdreiging, zoals vandaag, moeten er mensen opgeleid worden die in de toekomst de nodige analyses kunnen doen. Wat we vooral niet mogen doen, is zeggen dat de terreurdreiging wel achter ons zal liggen en we maar beter al onze middelen steken in, ik zeg maar iets, het bestrijden van de drugsmaffia. Dat is een slechte strategie. Want als er dan toch een aanslag komt, zijn wij het weer geweest. Om de huidige situatie te illustreren: de antiterreurcel waarvan ik aan het hoofd stond, komt 40 procent mensen tekort.

Een terreurdreiging is natuurlijk minder concreet en tastbaar dan, bijvoorbeeld, de schietpartijen en granaten in Antwerpen.
Grignard: Absoluut. Maar: een bomaanslag in City2 niet kunnen voorkomen, zal minder snel vergeven worden dan een zoveelste granaat of schietpartij in Antwerpen niet op het spoor zijn. Zeker omdat de slachtoffers daar, meestal toch, mensen uit het drugsmilieu zijn. Daar identificeren gewone burgers zich niet mee, in tegenstelling tot het slachtoffer van een bomaanslag of mesaanval, gebeurtenissen die er veel zwaarder op inhakken. Voilà, opnieuw is emotie de allesbepalende factor.