Bruegel blijft verrassen, ook na 450 jaar

De Schrijver lanceerde in 2004 het openlucht-Bruegelmuseum in Dilbeek, een circuit van negentien panelen met (uitvergrote) landschappen en schilderingen over kinderspelen en spreuken, toegewezen aan Bruegel. In een wandelparcours vanuit Sint-Anna-Pede alleen al, staan elf reproducties met referenties naar de streek. Alles begint met De parabel der blinden (1568), het enige werk van Bruegel waarop een kerk, nog herkenbaar vandaag, te zien is. Met name die van Sint-Anna-Pede. De Nederlandse krant NRC publiceerde in het kader van 450 jaar Bruegelherdenking dat je daar met de trein naartoe kan, maar dat is de fantasie ten top gedreven.

De Schrijver kent de Pedevallei, met het Anderlechtse Neerpede, Sint-Gertrudis-Pede en Sint-Anna-­Pede, en Anderlecht met zijn gotische collegiale Sint-Pieter-en-Sint-Guidokerk (1527) maar al te goed. De neogotische spitstoren is in de negentiende eeuw toegevoegd.

“Toen ik de pentekening Zomer in Indische inkt op papier uit 1568 zag, intrigeerde de kerktoren in het oogstlandschap me,” vertelt De Schrijver. “Het kleine, flankerende pinakeltorentje stond in mijn geheugen geprent, dat kende ik van Anderlecht. Zo’n torentje baande een trap naar het oksaal en het orgel.

De kerk van Ternat heeft ook een dergelijk torentje, maar aan een andere zijde. Ik zocht op internet ruim tweeduizend kerken in Vlaanderen en Brussel, maar geen enkele, behalve die van Sint-Guido in Anderlecht, heeft zo een extra torentje naast de klokkentoren. Ook de dubbele rij galmgaten, met telkens drie klankborden herneemt Bruegel op zijn tekening. Verder kenmerkt de toren zich door een smalle voet en een ongewoon klein torendak (ingesnoerde torenspits, red.). Op zijn wandelingen richting Pedevallei - Bruegel woonde in de Bogaardenstraat in het verlengde van de Anderlechtsesteenweg - moet dat de schilder zeker zijn opgevallen.”

Bewijs

De onderzoeker wilde zijn ‘ontdekking’ aftoetsen met de heemkundige kringen Anderlechtensia en De Swaene uit Anderlecht, met grote musea als de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België (KMSK) en de Kunsthalle Hamburg, waar het werk zich bevindt. Hij kreeg echter nauwelijks respons.

Het Koninklijk Instituut voor Kunstpatrimonium (KIK) is alleen bevoegd voor restauratie en conservatie. Toch vond De Schrijver nog meer bewijsvoering. “De Florentijnse tekenaar en etser Remigio Cantagallina (ca.1582-1656) legde op zijn tocht door en rond Brussel veel gebouwen vast (van Hallepoort en Sint-Goedelekerk tot zicht op Anderlecht vanuit Scheut, red.),” vertelt De Schrijver.

“Ook de collegiale Sint-Guido in Anderlecht tekende Cantagallina, weliswaar een spiegelbeeld van de tekening van Bruegel (Anderlechtensia kende zo een prent, en ook in de KMSK bevindt zich een prent van Cantagallina, zie foto, red.). Alle kenmerken van de toren lijken sprekend identiek. Dat de drie galmgaten van elkaar gescheiden zijn, valt bij beide versies goed op.”

“Latere afbeeldingen van de kerk, zoals door Van Welf (ca.1700) en Lallemant (1871) bevestigen de bouwstructuur. Verder is het golvende landschap in Zomer, met velden tot aan de einder, duidelijk weer geïnspireerd op de Pedevallei. Vermits Bruegel in Brussel woonde, kende hij dat landschap zeer goed. Al laat hij zijn fantasie voor de - hoger dan waarheidsgetrouwe - golvende heuvels wel vaak de vrije loop. Dat deed hij mogelijk om het idyllische tafereel voor kopers aantrekkelijker te maken.”

“Tot slot neemt zoon Pieter Brueghel de Jonge (ca.1564-1638) dezelfde toren over in Moord op de onnozele kinderen (naar zijn vaders Kindermoord te Bethlehem, red.),” zegt De Schrijver nog. “Uit recente studies van het KIK blijkt duidelijk dat Pieter Bruegel de Oude zeer veel basismateriaal, zoals schetsen, ontwerpen, tekeningen, moet hebben gemaakt en bewaard als hulp voor later werk. Dat basismateriaal werd wellicht geërfd en overvloedig gebruikt door zijn zonen.”

Ook door het jaar van de prent, 1568, kan De Schrijver zijn hypothese staven. “Bruegel werd zwaar ziek en stierf in 1569. Wellicht kon hij zijn lange tochten naar het Pajottenland niet meer ondernemen, zoals naar de herberg De Kroon bij de Pedebeek, die mogelijk ook op een bruiloftschildering te ontdekken valt. Door zijn ziekte beperkt zou hij zijn tochten tot de onmiddellijke omgeving van Neerpede in plaats van Sint-Anna-Pede hebben beperkt. Het is dus aannemelijk dat hij zijn vertrouwde klokkentoren van Sint-Guido gewoon voor het plattelandstafereel van Zomer heeft gebruikt.”