Brusselse kunsthistorica kraakt code van Bruegels Volkstelling

Na drie jaar zoekwerk heeft de Brusselse kunsthistorica Tine Meganck de code gekraakt van “De Volkstelling te Betlehem”, één van de meest bekende schilderijen van de 16de-eeuwse Brabantse schilder Pieter Bruegel de Oude. Meganck kan zelfs de vermoedelijke opdrachtgever aanwijzen.

Nochtans was er van het schilderij niets meer geweten dan dat het van de hand van Pieter Bruegel is, gesigneerd en gedateerd in 1566. Bruegel heeft het werk in Brussel geschilderd, dat toen de politieke hoofdstad was van de Nederlanden. Bruegel is één van de absolute toppers van de Vlaamse schilderkunst, maar over wat hij precies bedoelde, bestaan de meest uiteenlopende visies.

Innen van belastingen

Eén van de sleutels om de code te kraken, was de hoeve die prominent in het midden van “De Volkstelling te Betlehem” in beeld staat. Wat ook heeft geholpen, was een recente publicatie van de Wijnegemse heemkundige kring over Vlemincks hoeve.

Het schilderij stelt het innen van belasting voor, wat beantwoordt aan de beroepsbezigheden van Vleminck. Weliswaar heeft Bruegel de plaatsaanduiding op zulke bedekte wijze verwerkt, “een spel van realiteit en verbeelding dat het handelsmerk van de schilder is,” zoals Meganck zegt, dat de toespeling voor moderne toeschouwers mettertijd verloren is gegaan.

Jan Vleminck

Jan Vleminck, een rijke Antwerpse handelsbankier, die in 1566 heer van Wijnegem bij Antwerpen is geworden, zou de vermoedelijk opdrachtgever zijn. Jan Vleminck had zijn welvaart te danken aan de positie van de handelsstad Antwerpen in het toenmalige Atlantische wereldrijk.

Maar ook zijn goede relaties met het hof van koning Filips II, aan wie hij herhaaldelijk grote sommen geld leende, legden hem geen windeieren. Als onderpand voor de veelvuldige leningen verkreeg Vleminck het recht om belasting te heffen op zijn heerlijkheid Wijnegem.

Gezagstrouwe Bruegel

Eerder had Meganck ook al een ander topstuk uit de collectie van de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten in Brussel onder de loep genomen, De Val van de Opstandige Engelen, en toegewezen aan een hoge Brusselse heer, misschien wel Antoine Perrenot de Granvelle. Die was in die jaren de belangrijkste adviseur van koning Filips II en had een luisterrijk hof op de plaats van de huidige Ravensteingalerij in Brussel.

Een en ander toont aan dat Bruegel lang niet aan de kant van het verzet tegen het Habsburgse gezag stond, waar sommige historici hem hebben geplaatst, maar integendeel aan de gematigde, maar niettemin gezagsgetrouwe kant.

Het onderzoek van Tine Meganck is bij het Mercatorfonds gepubliceerd in Bruegels wintertaferelen. Bekijk de tv-reportage hier: