Brussel bekleedt unieke positie in de graffitiwereld: 'Illegale tekeningen zijn een troef'

Door het conflict tussen Israël en Palestina verschijnen in Brussel de laatste maanden overal tags op gevels en muren. Horen illegale tekeningen tot het patrimonium van een grootstad? Neen, zegt het antigraffititeam, dat soms tot tweehonderd aanvragen per dag krijgt om krabbels te verwijderen. Ja, zeggen voorstanders. “Graffiti zorgt voor interactie en dialoog.”

Ruimingskaai, in de buurt van Thurn & Taxis, halfzeven 's ochtends. Het antigraffititeam van de dienst Openbare Netheid begint aan een eerste shift. Stad Brussel verwijdert al jaren tags en graffiti van privégevels en openbare gebouwen. Maar de laatste maanden gaat het hard: de aanvragen zijn soms nauwelijks te volgen.

“Laatst nog kregen we tweehonderd verzoeken op één dag,” zegt coördinator Jean-Luc Burggraeve. De reden van die toename? De situatie in Israël en Palestina. “Bij conflicten of protesten hoort wel vaker een opstoot van graffititags. Maar op deze schaal, en maanden aan een stuk, dat zag ik nooit eerder.”

Daarnaast merkt Burggraeve dat bewoners steeds mondiger worden wanneer ze een beroep doen op de gratis stadsdienst. “Ze willen dat we meteen komen of vragen ongegeneerd: nu jullie toch bezig zijn, kunnen jullie mijn hele gevel een likje geven? Dat is niet evident, want het team moet prioriteiten stellen.”

Met z'n tienen zijn ze, en Luc is een van hen. Binnenkort gaat hij met pensioen. Hij was erbij toen de dienst dertig jaar geleden werd opgericht. “In het begin hadden wij letterlijk alleen een emmer, een spons en een stalen borstel.” Ondertussen werkt de ploeg met gespecialiseerde reinigingsmiddelen, een moderne hogedrukreiniger en een zandstraalmachine. “Elke ondergrond vraagt om een andere techniek,” legt Luc uit. “We moeten dus voorzichtig en doordacht te werk gaan.”

Cocaïneprijs

Het centrum van Brussel kent een wildgroei aan graffititags. Zowel gevels, rolluiken als bloembakken moeten eraan geloven. Vooral crews als GTA en Ralers vallen op. En één tag trekt vaak andere tags aan, leert de ervaring. “Zo'n graffitihandtekening is uiteraard gemakkelijker gespoten dan weggehaald,” zegt Mathieu, die vijftien jaar bij de dienst werkt. Beledigende of politieke boodschappen krijgen voorrang.

“Vorige maand haalde het team een beeld weg van een naakte, bloedende vrouw. Ook zagen we in een sociaal woonblok de cocaïneprijs en de naam van een politieagent op de muur staan.” Een hele tijd ook overschilderde het team elke dag tevergeefs enkele muren en hoeken aan Kantersteen, gelegen aan de achterkant van het station en een aantal galeries. Tot de politie ingreep. “Tijdens een actie verkleedden agenten zich als daklozen om de graffitispuiters op heterdaad te betrappen.”

Ook federaal staatssecretaris Mathieu Michel (MR) toonde zich vorig jaar geen groot voorstander van graffiti: hij reserveerde maar liefst 277.000 euro voor de reinigingsactie van de Kunstberg, waarvan de muren volstonden met schreeuwerige tekeningen. “De tags zijn een onaanvaardbaar litteken op een van de meest bezochte en emblematische locaties in Brussel. Het is zoals krassen op schoolbanken: als je er niets tegen doet, blijft iedereen het doen.” (Lees verder onder de foto)

Maar vaak is het dweilen met de kraan open. Zo rukt het team van Stad Brussel wekelijks uit naar het Europakruispunt, waar het – deze keer, en niet voor het eerst – een “Free Gaza” weg straalt, een referentie aan het conflict in het Midden-Oosten. Dat is soms frustrerend, geeft Luc toe. “Voldoende politiecontrole kan een buurt clean houden, maar daarna begint het gewoon opnieuw. En justitie geeft geen prioriteit aan graffitiboetes.”

Toch drukt die eeuwige strijd hun werkplezier niet. Integendeel. “De job is gevarieerd,” zegt Mathieu, een rijzige jongeman met donker haar en een baardje. Hij draagt tijdens de schoonmaakwerken een fluowerkvest. “Ik mag werken in mooie decors zoals de Grote Markt en zie de stad met de voetgangerszone en opgeknapte Sint-Katelijnekerk veranderen. Het is een eer om bij te dragen aan een aangenaam en proper centrum.” Luc trekt zich vooral op aan de groepsdynamiek en de dankbaarheid van de bewoners. “Ik herinner me een koppel dat net naar een nieuw appartement was verhuisd. Hun hele voorgevel was beklad met een gigantisch graffitiwerk. Zij waren ontzettend blij na mijn werk.”

Of Luc en Mathieu het soms jammer vinden om graffiti te verwijderen? “Het gebeurt niet vaak dat we mooie werken moeten weghalen,” zeggen ze. “Vaak zijn het banale tags voor naamsbekendheid of om een territorium mee af te bakenen. Van de legale muurschilderingen in Brussel zijn we fan. Die fleuren de stad en de omgeving op.”

Anarchistisch karakter

Het zijn precies die werken die Valérie De Ketelaere graag in de verf zet. Met Bazaar Trottoir organiseert ze sinds 2019 alternatieve stadswandelingen in Brussel. “De streetartroute is een van de populairste,” zegt ze. “Zowel toeristen als Brusselaars, zowel kenners als nieuwsgierigen worden erdoor aangesproken.”

De deelnemers ontdekken zowel klassieke muurschilderingen als nieuwe kunstvormen. “Vandaag wordt er volop geëxperimenteerd met paste-ups, stickers, tegeltjes en materialen als textiel en hout. Soms wordt er zelfs digitale technologie gebruikt: na het scannen van het werk kan een toeschouwer ermee in interactie gaan. Sociale media worden daarbij het verlengstuk van de straat, merkt De Ketelaere op. “Artiesten kunnen op Instagram hun werk tonen en toch anoniem blijven. Door die onlinecommunity zijn er meer samenwerkingen en leeft graffiti ook voort in bijvoorbeeld merchandising.”

Brussel heeft een unieke stempel in de graffitiwereld, vindt De Ketelaere. “De erotische kunst van Bonom of de humor van Thierry Jaspart onderstrepen het anarchistische en absurde karakter van de hoofdstad. Dat zou niet overal kunnen.” Een van haar favoriete artiesten is Jaune, die met stencils een ode brengt aan de vuilnismannen in de hoofdstad.

Met de streetartwandelingen toont De Ketelaere niet alleen legale kunst. “Het is fijn dat de stad investeert in streetart, maar we moeten ook opletten dat het niet te gemaakt wordt. Het verrassingseffect van illegale werken is ook een meerwaarde. Ik denk aan het collectief Radical Playground, dat 's nachts opvallende collages aanbrengt in de openbare ruimte.”

Streetart deed Valérie De Ketelaere met andere ogen naar de stad kijken, en dat perspectief wil ze met Bazaar Trottoir graag delen. “Je neemt straatjes die je anders nooit zou nemen en ontdekt verrassende plekken. Meer nog dan klassieke kunst zorgt streetart voor interactie en dialoog.”

Aan waardering voor streetart is er in Brussel geen gebrek. Maar waar is er ruimte voor beginnende artiesten om te experimenteren? Die vraag stelt graffitikunstenaar F.U.B.A.R. zich, actief in het Brusselse. Hij wil enkel onder zijn artiestennaam getuigen.

Tijdens de lockdown in 2020 ging hij voor het eerst aan de slag met een spuitbus. Inspiratie en technieken keek hij af van YouTube. “Ik begon met maatschappijkritische boodschappen te bomben. Mijn eerste werk spoot ik om 4 uur 's nachts op een elektriciteitscabine. Dat gaf in het begin een kick, dat illegale hoort ook bij de graffiticultuur. Maar het is op den duur ook een gedoe.” Voor zijn gedetailleerde portretten – bijvoorbeeld van de Brusselse hiphopband STIKSTOF – is hij genoodzaakt oude industriegebouwen op te zoeken. Daarvoor moet hij nieuwe locaties spotten, over omheiningen klimmen en waakzaam blijven. Twee keer ontsnapte hij op het nippertje aan een boete.

Het jammere is dat zijn werk daardoor minder zichtbaar is. “Ik wil mijn graffiti graag tonen en mijn carrière uitbouwen. Het zou fijn zijn om te oefenen zonder constant over mijn schouder te moeten kijken. Maar door het gebrek aan ruimte, word ik de illegaliteit in geduwd.”

Stad Brussel plant wel free walls neer, muren waar iemand legaal mag spuiten. Maar die van Allee Du Kaai verdween en die van Thurn & Taxis en de VUB werden ingeperkt. “Als je daar een werk maakt, is het vaak dezelfde dag nog overspoten,” zegt F.U.B.A.R. “De vraag is dus groot, maar het aanbod is, in vergelijking met andere steden, eerder klein.”
Speeltuin voor spuiters

In het verleden werd er al geëxperimenteerd met houten panelen aan Kapellekerk en de Kunstberg, waar graffiti toegelaten was. Maar al snel gebruikten graffitispuiters ook de fragiele muren van de historische gebouwen eromheen als canvas. Dat bleek dus geen ideale oplossing.

Ook het antigraffititeam van de dienst Openbare Netheid zocht naar positieve alternatieven. Zo werkten ze samen met een artiest die uit een bekladde muur sjablonen zandstraalde. Maar op enkele initiatieven na, lijkt Brussel vandaag nog geen speeltuin voor ambitieuze spuiters.

“Graffiti op privégevels is vandalisme,” zegt Jean-Luc Burggraeve stellig. “Maar misschien kan de stad erover nadenken om in meer legale ruimte te voorzien. Al biedt dat geen oplossing voor tags. Dat is toch een ander circuit dan het artistieke.”
Graffitiartiest F.U.B.A.R. is ervan overtuigd dat veel artiesten niet meer illegaal zouden spuiten als er andere mogelijkheden waren. Hij pleit voor legale muren of panelen in leegstaande gebouwen en transitzones. “Zo kunnen beginnende artiesten niet alleen oefenen, maar is er ook interactie en sociale controle. Op die manier trek je een beweging op gang met een nieuwe visie op streetart en krijgt graffiti een positieve plaats in de stad.”