Raciale vooroordelen in de zorg: 'Omdat ik zwart ben, denkt mijn arts dat ik sterk ben'

Zuiderse types houden van overdrijven, ook als ze ziek zijn. Zwarte vrouwen zijn sterk, dus kunnen veel meer pijn verdragen. Die foute ideeën leven soms bij huisartsen, wat patiënten niet alleen een schuldgevoel geeft, maar ook veel ongemak en gêne. Om meer bewustzijn te creëren rond gender en raciale bias organiseert belangenorganisatie Afromedica een open gesprek over het onderwerp. “Dokters reageren vaak defensief wanneer ze op hun raciale vooroordelen worden aangesproken.”

"Hier is uw fucking voorschrift. En ik denk dat je beter een andere dokter zoekt.” Met die woorden wees Zains* huisarts in het centrum van Brussel hem de deur. De Egyptische student had erop gestaan dat ze zijn ontlasting zou testen om zijn blijvende maagklachten te verklaren. Niet nodig, volgens zijn huisdokter. Zijn dieet aanpassen zou meer dan voldoende zijn.

“Ik voelde dat er iets meer aan de hand was, dus bleef ik aandringen op die test. Ze zei dat ik haar niet vertrouwde en na veel discussie schreef ze dik tegen haar zin een voorschrift om de test ergens anders te laten doen. Toen ik zei dat ik haar scheldwoorden onprofessioneel vond, hield ze zwijgend de deur van haar praktijk open. Mijn witte, Belgische vrienden zijn door haar nooit zo behandeld. Als zij extra vragen stellen, is dat omdat ze meer informatie willen. Ik word als persoon van kleur sneller als te mondig of agressief gezien.”

Zains gevoel dat zijn arts zijn klachten minimaliseerde, is voor veel mensen van kleur herkenbaar. In Frankrijk stierf in 2017 een jonge vrouw aan orgaanfalen, nadat de hulpdiensten haar klachten eerder die dag hadden weggelachen. Belgisch wetenschappelijk onderzoek toont aan dat artsen symptomen van depressie minder serieus inschatten als de patiënt een migratieachtergrond heeft. Bij Unia lopen jaarlijks tientallen klachten binnen over raciale discriminatie in de zorgsector. Om het gebrek aan wetenschappelijke data over het onderwerp in België op te vangen, komt het Gelijkekansencentrum binnenkort met meer uitgebreide studies.

‘Ik ben toch niet racistisch?’

Belangenorganisatie Afromedica vraagt al langer aandacht voor de problematiek. De vzw wil de impact van raciale bias in de zorg aan de kaak stellen, en neemt daarom op 10 maart in de bibliotheek Muntpunt deel aan een panelgesprek en een podcastopname over gender en raciale bias.

“Artsen reageren vaak defensief wanneer ze op hun raciale vooroordelen worden aangesproken. ‘Ik ben toch niet racistisch?’ zeggen ze dan.” Aan het woord is Hanane El Kaddouri, huisarts in opleiding en voorzitter van Afromedica. “Vaak gaat het eerder over onbewuste overtuigingen. Zo is er het mediterrane syndroom, het idee dat mensen uit de regio rond de Middellandse zee hun klachten overdreven zouden uitdrukken. Dat heeft uiteraard een impact op welke behandeling ze krijgen.”

Ook van zwarte patiënten wordt sneller gedacht dat ze overdrijven. Dat idee komt uit de zeventiende eeuw, toen artsen naar medisch bewijs zochten dat zwarte mensen tot slaaf gemaakt mochten worden. Zwarte huid zou dikker zijn dan witte en daarom minder pijngevoelig. Uit Amerikaans onderzoek blijkt dat die mythes tot op de dag van vandaag doorleven bij sommige zorgverleners.

“Als ik bij een nieuwe dokter ga, hoop ik altijd dat die mijn klachten niet wegwuift met het idee dat ik het als ‘sterke zwarte vrouw’ wel zal aankunnen,” zegt Marie*, een jonge Brusselse met roots in Rwanda. “Ik was een tijd terug bij een specialist omdat mijn bloedwaarden niet helemaal goed zaten. Nog voor hij de resultaten binnenkreeg, zei hij dat ik er gezond uitzag, dus dat er wel geen probleem zal zijn. Terwijl ik daar net zat omdat ik mij niet goed voelde.”

Vertaalsoftware

Voor een goede ervaring bij de dokter is cultuursensitieve communicatie cruciaal, vindt Fatou Touré, een zwarte huisarts in Anderlecht. “Ik krijg soms patiënten binnen die me zeggen: ‘De dokter zegt dat ik minder zout moet eten, maar ik gebruik dat al zo weinig.’ Veel mensen van niet-Belgische origine gebruiken andere smaakmakers, zoals Maggi. Dan leg ik hen uit dat daar ook zout in zit, en hoe ze hun voedingspatroon kunnen aanpassen op basis van hun eigen eetgewoontes.”

Uit onderzoek van de UCL uit 2014 blijkt dat huisartsen die onder tijdsdruk staan, minder tijd investeren in de patiënt-­arts-relatie met patiënten uit een etnische minderheidsgroep. Ook bestuderen ze de medische geschiedenis van die groep minder intensief. Ander onderzoek toonde aan dat Belgische medische professionals zich niet verantwoordelijk voelen om zich aan te passen aan andere talen, andere ideeën over geneeskunde en andere culturele waarden in hun praktijk.

Touré gebruikt vaak tolken of vertaal­software in haar consultatieruimte. “Dat vraagt wat extra moeite, maar het is mijn plicht als zorgverlener om mijn patiënten op hun gemak te stellen. Ik heb op stages of andere werkplekken genoeg gezien dat artsen de moeite niet nemen om grondig te communiceren bij een taalbarrière. Onlangs nog zat een vriend in mijn praktijk met diabetes, die geen flauw idee had dat hij die diagnose heeft.”

Scala aan perspectieven

In de VS werd aangetoond dat zwarte baby’s twee keer zoveel kans lopen om te sterven in het kraambed. Dat risico wordt gehalveerd als de arts ook zwart is. In België bestaat er geen gelijkaardig onderzoek, maar volgens Hanane El Kaddouri van Afromedica kan een diverser personeel­bestand wel het verschil maken. “Ik beweer niet dat het enkel aan hen is om goed te luisteren naar mensen van kleur, maar hoe breder het scala aan perspectieven, hoe inclusiever het hele systeem wordt.”

Diewert Seynaeve, een laatstejaarsstudent geneeskunde met een Congolese moeder en een Belgische vader, merkt op stageplekken dat patiënten van kleur graag door hem geholpen worden. “Ze maken vaak een praatje, waar ze naar mijn afkomst vragen of me complimenteren omdat ik geneeskunde studeer.” Dat er in de Brusselse ziekenhuizen meer vertegenwoordiging is dan in Vlaanderen, vindt hij een goede zaak. “In het Sint-­Pietersziekenhuis in Brussel heeft het grote merendeel van het personeel een migratieachtergrond. Je vraagt even rond in het team en je vindt voor elke patiënt wel iemand die zijn moedertaal spreekt.”

Marie* had na jaren van financiële moeilijkheden weer genoeg geld om naar de tandarts te gaan. “Toen die de staat van mijn tanden zag, vond ze het ‘extreem’ dat ik zo lang gewacht had. Ze zei dat het een ‘project’ zou worden om mijn tanden op te lappen. Terwijl ik mijn situatie op voorhand had uitgelegd, gaf ze me elke consultatie een schuldgevoel. Ik veranderde naar een arts van kleur. Dat bleek een wereld van verschil. Hij gaf me voedingstips, en legde me rustig uit welke stappen hij zou ondernemen voor hij in mijn mond zat.”

Niet-westerse geneeskunde

De patiënten die in dit stuk getuigen, en die wegens de gevoelige en persoonlijke aard van hun verhaal liever niet bij hun echte naam worden genoemd, geven aan dat ze zich sneller op hun gemak voelen bij een arts met dezelfde culturele achtergrond. Toch is een ruime blik het eerste waar ze naar zoeken bij een arts. Zara*, een studente die in India werd geboren, vindt het belangrijk dat haar artsen ook niet-westerse geneeskunde accepteren.

“Toen ik in Gent woonde, werd ik vaak ziek en had ik vreemde allergieën. Ik dacht dat het misschien aan mijn trauma’s zou kunnen liggen, omdat een vriendin daardoor een auto-immuunziekte had gekregen. Ik legde mijn bezorgdheden voor aan mijn arts. ‘Wat zeg jij nu, auto-immuun heeft niets met trauma te maken,’ was zijn botte reactie. Ik vind het jammer dat westerse geneeskunde de link tussen geest en lichaam vaak negeert.”

Toen ze enkele jaren geleden in Brussel aankwam, kwam Zara terecht in een wijkgezondheidscentrum aan Flagey. “Mijn arts, die wit is, erkende wel dat trauma in het lichaam zit. Die holistische benadering is heel belangrijk voor mij. Ook mijn psycholoog, een witte vrouw, oordeelt niet over het feit dat ik soms psychedelica zoals ayahuasca neem. Niet alle dokters, of ze nu van kleur zijn of niet, staan open voor die alternatieve vormen van geneeskunde en medicatie.”

Soms kiezen patiënten van kleur net bewust voor iemand die niet dezelfde achtergrond heeft. Lina*, een jonge vrouw uit het Midden-Oosten, kwam enkele jaren geleden voor haar studies naar Brussel. “In het algemeen ga ik graag bij mijn huisdokter. We komen uit hetzelfde land en ik kan mijn problemen uitleggen in mijn eigen taal, maar toen ik haar medicatie vroeg tegen een schimmelinfectie, begon ze me plots de les te lezen over mijn seksleven. ‘Weten je ouders dat je seksueel actief bent?’ vroeg ze. Toen ik zei dat zoiets niet van belang was, kon ze het niet laten om op te merken dat ‘de tijden toch veranderd zijn’. Daarna gaf ze me een preek over veilige seks. Omdat we uit hetzelfde land komen, heeft ze het idee dat ze dat zomaar kan zeggen, alsof ze mijn moeder is. Voor intieme problemen ga ik nu naar een andere arts.”

Onder de radar

Raciale vooroordelen in de medische wereld kunnen niet los gezien worden van gender. Dat zegt historica Tinne Claes, die aan de KU Leuven onderzoek doet naar gender en geneeskunde, en ook op de gespreksavond in Muntpunt het woord zal nemen. “Mensen van kleur die ook vrouw zijn, dragen nog meer de gevolgen van discriminatie in de gezondheidssector. Denk aan de officiële groeicurves die artsen in het medisch onderzoek op school gebruiken om te kijken of iemand ‘op schema’ zit. Die statistieken nemen data van kinderen met een andere achtergrond niet mee, waardoor ze vaker als afwijkend beschouwd worden. Dat heeft vooral een impact op meisjes, die soms een onnodige medische behandeling, zoals hormonale groeiremmers, voorgeschreven krijgen.”

Claes hekelt dat de geneeskunde voornamelijk gebaseerd is op het witte mannenlichaam. “Daardoor zijn ‘vrouwenziektes’ zoals endometriose, vulvodynie en vaginisme lang onder de radar gebleven,” zegt ze. “Onze maatschappij leert vrouwen aan dat pijn bij je maandstonden normaal is. Dat maakt het nog moeilijker om die ziektes op te sporen. Voor vrouwen van kleur komt daar nog eens bij dat hun klachten minder serieus genomen worden. En in sommige culturen zijn intieme ziektes ook moeilijker te bespreken.”

Handboeken

“Om racisme in de zorgsector te begrijpen, moeten we kijken naar het systeem waarop het gebaseerd is,” zegt Hanane El Kaddouri. “Individuele vooroordelen bij het zorg­personeel zijn vaak de uiting van het diepgewortelde koloniale denken in de geneeskunde. In de lessen dermatologie zijn er amper foto’s van aandoeningen op gekleurde huid te zien. Op de spirometer, die de longcapaciteit van patiënten meet, staat een knopje om iemands ras aan te duiden, wat de resultaten beïnvloedt. Dat stamt uit de tijd dat men nog dacht dat er biologisch verschillende rassen waren.
Dat achterhaalde idee heeft bijgevolg tot op de dag van vandaag een negatieve impact op de behandeling van zwarte patiënten.”

“Het probleem is natuurlijk niet opgelost met wat meer foto’s van zwarte huid in de handboeken. Met Afromedica streven we naar een volledige inclusie van geracialiseerde groepen in de wetenschappelijke kennis.” El Kaddouri gaat met Afromedica langs op hogescholen en universiteiten om studenten te sensibiliseren over vooroordelen en gaten in de curricula. “Soms schrikken ze, omdat ze hun aangeleerde kennis plots moeten herbekijken. Het gaat wel de goede richting uit, meer en meer professionals zijn met inclusieve zorg bezig. Er is verandering op komst.”

(*) Om de anonimiteit van de getuigen te verzekeren, kregen ze een schuilnaam. Hun echte namen zijn bekend bij de redactie.

Op maandag 10 maart is er van 19.30 tot 21 uur een debat en een podcastopname in Muntpunt (Auditorium De Wolken). Meer info is te vinden op:
rebelle-vzw.be/activiteiten-overzicht