Acuut gebrek aan vrederechters in Brussel: ‘Als ik stop, is er geen opvolger’

Justitie is wanhopig op zoek naar vrederechters voor Brussel. Potentiële kandidaten worden afgeschrikt door de strenge taaleisen en moeilijke werkomstandigheden in Brussel. “Het is een geweldig toffe job, maar als het dak lekt, je griffier ziek is of je te weinig printers hebt, mag je het zelf oplossen.”

Een groepje burgers en advocaten zit al even te wachten op de houten banken in de grote zaal van het Lakense vredegerecht aan het Fransmanplein wanneer vrederechter Martine Mosselmans haar entree maakt en de zitting opent. Het is donderdagochtend, negen uur, en er staan elf huurzaken op het programma.

Een oudere verhuurder wordt samen met zijn huurder naar voren geroepen. Er blijken huurachterstallen, 1.800 euro, en de verhuurder vraagt de ontbinding van het contract en de uitzetting. Daar gaat rechter Mosselmans niet meteen op in. De huurder vertelt dat hij zijn werk in de horeca heeft verloren en nog geen werkloosheidsvergoeding krijgt. Maar hij heeft ondertussen wel de steun van het OCMW, dat bereid is een flink deel van de huurachterstallen te betalen.

De vrederechter kijkt de man strak aan: “We gaan het zo doen. Ik geef u nog één kans. Vanaf nu betaalt u de huur elke maand op tijd, stipt op tijd. Dat is uw verantwoordelijkheid. Regel het verder met het OCMW. Pak deze kans, zodat ik u hier niet meer hoef te zien.”

Streng, maar begripvol, zo treedt Martine Mosselmans de burgers en advocaten die voor haar verschijnen tegemoet, daarbij vlotjes wisselend tussen het Frans en het Nederlands.

Een ex-huurder wil zijn huurwaarborg van 1.200 euro terug en heeft hiervoor een advocaat in de arm genomen. De verhuurder, in zijn eentje aanwezig, verdedigt zich met het argument dat de huurder het eenpersoonsappartementje van amper 35 vierkante meter bewoonde met zijn hele gezin, vijf mensen. En het in een verschrikkelijke staat achterliet. “Werd er een plaatsbeschrijving opgemaakt in het begin en op het einde?” vraagt de rechter. Neen, zo blijkt. Dan krijgt de verhuurder een lesje recht. “Mijnheer, u moet bewijzen wat u vraagt. U hebt geen bewijs? Dan gaan we onze tijd niet verliezen. U betaalt die huurwaarborg terug, desnoods in schijven.”

Toffe job

Rond halfelf is de zitting afgelopen en daalt de rechter af naar haar kantoor, een verdieping lager. Ze is tevreden over het verloop van de bijeenkomst. “Vrederechter is echt een toffe job,” zegt ze, terwijl ze haar toga uittrekt.

Het vredegerecht is de laagste en ook meest laagdrempelige rechtbank. Behalve over huurgeschillen spreekt Martine Mosselmans zich uit over kwesties van mede-eigendom, burenruzies en onbetaalde telecom-, energie- en ziekenhuisfacturen. Voorts zit ze een halve dag per week op de afdeling psychiatrie van het nabijgelegen Brugmannziekenhuis, waar ze oordeelt over ‘gedwongen opnames’ en stelt ze bewindvoerders aan voor mensen die niet meer voor zichzelf of hun goederen kunnen zorgen.

“Ik doe het allemaal even graag,” zegt ze. Maar over een half jaar is het afgelopen. In augustus gaat de Lakense vrederechter, na zeventien jaar in dit ambt, met pensioen. Dat veroorzaakt behoorlijk wat zenuwachtigheid binnen de Brusselse justitie, die op meerdere niveaus met personeelstekorten kampt. Er is immers geen enkele kandidaat om haar op te volgen.

Al jaren is duidelijk dat vrederechter in Brussel een knelpuntberoep is, maar inmiddels is de situatie zeer acuut. Het gerechtelijke arrondissement Brussel telt 26 kantons, waarvan negentien in Brussel--hoofdstad en de rest in de Rand. Van de negentien Brusselse kantons zijn er momenteel zes zonder vaste titularis.

Kantons zonder titularis krijgen een plaatsvervangende vrederechter, vaak een advocaat die de job erbij doet voor de helft van de wedde. Maar dat systeem botst op zijn limieten. De advocaten zijn hoe langer hoe minder bereid om die rol op zich te nemen. De rustinnekes zijn opgebruikt, zo klinkt het.

Niet alleen het vredegerecht van Laken zit vanaf september zonder rechter. Ook de plaatsvervangende vrederechter van kanton Brussel 4 (Heembeek), die in hetzelfde gebouw aan het Fransmanplein zitting houdt, stopt er aan het eind van de zomer mee. “Ze deed het om mij plezier te doen, maar nu ik wegga, doet zij dat ook,” legt Martine Mosselmans uit. Ook daar staat niemand klaar om de fakkel over te nemen. Voorts overweegt de plaatsvervangende vrederechter van Sint-Joost sterk om er in de herfst mee op te houden.

De gevolgen zijn niet min. “Zeker twee, misschien zelfs drie vredegerechten zullen in september mogelijk dichtgaan, bij gebrek aan rechter,” zo schreven Simon Cardon de Lichtbuer, voorzitter van de Nederlandstalige rechtbank van eerste aanleg in Brussel, en zijn Franstalige collega-voorzitster enkele weken geleden in een brandbrief gericht aan minister van Justitie Paul Van Tigchelt (Open VLD). “Dat zal dramatische gevolgen hebben voor de rechtzoekenden, vaak de zwaksten in onze maatschappij.”

Tweetaligheidsproef schrikt af

Wat is er aan de hand met het beroep van vrederechter, ooit een gewild ambt? “Het deficit aan roepingen is vooral een groot probleem in Brussel,” zegt Simon Cardon. “Brussel schrikt veel mensen af. Als er een plek vrijkomt, zijn er doorgaans geen kandidaten, al zeker niet voor kantons als Laken en Anderlecht, in de armere sikkel. In Brussel zijn de vredegerechten ook tweetalig, zodat potentieel geïnteresseerden behalve het pittige magistratenexamen, ook een heel zware tweetaligheidsproef moeten afleggen.”

De grootstad betekent voorts meer werk en het zijn juridisch niet altijd de meest uitdagende kwesties. “Als vrederechter haal je vooral voldoening uit het menselijke contact,” meent Cardon, die zelf lang vrederechter was in Sint-Genesius-Rode.

Daar komt bij dat de Brusselse vredegerechten bij de hervorming van justitie in 2014 geen eigen directiecomité met een voorzitter, ondervoorzitter en – heel belangrijk – hoofdgriffier kregen, net zoals in de andere arrondissementen. De leiding kwam in handen van de voorzitters van de rechtbank van eerste aanleg. Samen staan Cardon en zijn Franstalige collega dus in voor de organisatie en het beleid van de Brusselse vredegerechten. “Wij doen het erbij, boven op al ons andere werk,” zegt Cardon. “Met een eigen beleidsstructuur zouden de vredegerechten beter gemanaged zijn.”

Dat er geen eigen directiecomité is dat zich over de gebouwen, het personeel en het materiaal van de vredegerechten ontfermt, ervaart rechter Mosselmans dagelijks aan den lijve. “Als vrederechter moet je je boetiekske zelf draaiende houden. Daar zijn leuke kanten aan, je hebt veel vrijheid, maar als het dak lekt, als je een zieke griffier hebt of als er een tekort aan printers is, mag je het zelf oplossen. Gisteren heb ik mij bijvoorbeeld de hele dag beziggehouden met uitzoeken waarom wij hier plots van Bpost peperdure rekeningen voor onze verzendingen krijgen. In een ander arrondissement zou het directiecomité dat op zich nemen. Wij moeten het allemaal zelf doen, maar we hebben geen vat op de middelen. Dat maakt onze fantastische job soms heel onaangenaam.”

Ook krijgt ze te weinig ondersteuning. “Vroeger waren er toegevoegde rechters om ons te ontlasten, we hadden ook een bode. Allemaal afgeschaft. Occasionele plaatsvervangers vinden we niet meer, onze griffie is onderbemand en referendarissen, dat zijn juristen die rechters helpen met opzoekingen, zijn niet beschikbaar voor de vredegerechten.”

Geen sexy kanton

Ondertussen wordt het werk almaar zwaarder. “Een Brusselse vrederechter behandelde in 2022 gemiddeld 2.950 zaken, een Antwerpse deed er 2.130. Laken is een extra zwaar kanton doordat hier een psychiatrisch ziekenhuis is. Bovendien moet je om kunnen gaan met de grote diversiteit. Het is geen sexy kanton.”

Over naar het vredegerecht van Anderlecht op het Verzetsplein. Daar heeft vrederechter Georges Lambert net zijn wekelijkse openbare zitting afgewerkt in een van de mooiste zittingszalen van het land. Lambert is op zijn 73ste nog steeds vrederechter van het 1ste Anderlechtse kanton. Hij begon in Anderlecht in 2002, na een lange carrière als advocaat. “Ik moest wel zes keer deelnemen voor ik door het tweetaligheidsexamen was,” lacht hij. Tot zijn 67ste – de normale pensioenleeftijd voor magistraten – stond hij aan het hoofd van het 2e Anderlechtse kanton. “Er waren geen kandidaten om mij op te volgen. Daarom vroeg men mij om nog drie jaar door te gaan en beide kantons onder mijn hoede te nemen,” vertelt hij. “Maar na die drie jaar had men nog steeds geen opvolger. Dus kreeg ik de vraag om kanton 1 te blijven leiden, maar dan als plaatsvervangend rechter, met een halve wedde dus.”

Maar hij doet het niet voor het geld – hij heeft naast de halve wedde ook zijn pensioen – en ook niet als tijdverdrijf. “Ik hou nog altijd heel erg van dit werk,” zegt hij. “Ik heb hier ook een uitstekende griffie, die alles perfect organiseert en regelt. Ik hoef zelf alleen te vonnissen.”
Hij begrijpt dan ook niet dat er geen opvolgers te vinden zijn. “Toen ik hier 22 jaar geleden kandideerde, had ik toch vier, vijf concurrenten.”

Georges Lambert wil nog doorgaan tot in juli 2025. Hij zal dan 75 zijn. Zijn collega van het tweede kanton is ook aan zijn laatste jaren bezig. Ook Anderlecht dreigt dus binnen afzienbare tijd zonder vrederechters te vallen. “Anderlecht is de volgende tijdbom,” zegt Simon Cardon.

Bloedheet of ijskoud

Hoe moeilijk te vinden ook, toch duiken er af en toe witte raven op. Anne Reul bijvoorbeeld, 38 jaar oud en sinds twee jaar vrederechter in Molenbeek. Ze kreeg de smaak te pakken toen ze als jonge advocate af en toe inviel voor de Molenbeekse vrederechter. Toen die een andere functie kreeg, was Reul, toen net de leeftijdsgrens van 35 gepasseerd, bereid om zijn plaats in te nemen. “Ik voel me als vrederechter heel erg nuttig,” legt ze uit. “Het werk is interessant en afwisselend, voor mij is er voldoende juridische uitdaging en er is de menselijke kant. Veel mensen komen hier zonder advocaat, ze komen om een oplossing te vinden.” (Lees verder onder de foto)

Reul groeide op in de Duitstalige Oostkantons, maar voelt zich als een vis in het water te midden van de Molenbeekse bevolking. “Het werk met deze mensen past bij mij, je kunt echt impact hebben op hun leven.” Vooraf kreeg ze vanuit haar omgeving meermaals de vraag wat zij als jonge vrouw te zoeken had in Molenbeek. “Ik heb nooit enig probleem gehad,” vertelt ze. “Ik voel hier enorm veel respect voor de functie van vrederechter.”

Ook Anne Reul heeft af en toe af te rekenen met praktische problemen. De temperatuurregeling in de zittingszaal bijvoorbeeld, ofwel is het er bloedheet ofwel ijskoud. “Dat is vooral een uitdaging voor onze griffier. Gelukkig draait de griffie hier heel goed, dat is goud waard. Maar het kost ons energie die ik liever ten goede zou laten komen aan de rechtzoekenden.”

Al bij al valt het mee, zegt ze. “Ik ben ontzettend blij met dit werk, het is de mooiste job van de wereld.” (Lees verder onder de foto)

De mooiste job van de wereld, maar amper kandidaten. Wat moet er gebeuren? Simon Cardon vindt dat de federale regering eindelijk in actie moet komen. “We vragen al jaren dat de Brusselse vredegerechten hun eigen leiding en beleidsstructuur krijgen of op zijn minst een overkoepelende hoofdgriffier die de vrederechters heel wat praktische kwesties uit handen kan nemen.”

Nog dringender, meent Cardon, is de vorming van pools in Brussel: vredegerechten die per drie of vier samen in één gebouw ondergebracht worden. “Dat is aangenamer voor de vrederechters zelf en het kan personeelstekorten op de griffie opvangen.” Bovendien kan het een oplossing bieden voor de strenge tweetaligheidsvereiste die nu de zoektocht naar nieuwe vrederechters fnuikt. Cardon: “Negentig procent van de zaken in Brussel verloopt in het Frans. Moeten alle vrederechters dan perfect tweetalig zijn? In een pool met drie rechters zouden een of twee mensen ‘groot’ tweetalig kunnen zijn, actief en passief, en een of twee alleen passief. Ze zouden dan voor elkaar kunnen invallen.”

De groepering in pools is een oud plan. Enkele enkele jaren geleden werd voorzichtig begonnen met de uitvoering. De kantons Laken, Heembeek en Ganshoren kwamen samen te zitten in het vredegerecht van Laken, waar ze één griffie delen. Idem met de kantons van Brussel-centrum en Elsene. Maar daar stopte de operatie. De tweetaligheidsvereiste werd ook niet aangepast en het hele plan belandde in de koelkast.

Politiek ligt de clustering en vooral de versoepeling van de tweetaligheid zeer gevoelig. Ook een aantal vrederechters is tegen. “Als je die nabijheid wilt behouden, moeten alle vrederechters in Brussel zowel actief als passief tweetalig zijn,” meent Martine Mosselmans. “De Vlamingen zouden zichzelf in de voet schieten als ze hiermee akkoord zouden gaan.”

Cardon denkt dat er niets anders op zit. “Nood breekt wet. We gaan ze niet vinden, de perfect tweetaligen die vrederechter in Brussel willen worden,” zegt hij. “Anders bestaat de kans dat de vredegerechten in Brussel opgeslokt worden door de rechtbank van eerste aanleg. Dat is een reëel risico. Dan verdwijnt de vrederechter en heb je hier geen nabijheidsjustitie meer.”