Olivier Vandecasteele: 'Anderen steunen, helpt om het trauma te verwerken'

Een jaar na zijn bevrijding uit een Iraanse cel praat Olivier Vandecasteele voor het eerst uitgebreid over zijn toekomstplannen en over de manier waarop intussen het verwerkingsproces verloopt. “Vragen over het incident brengen stress met zich mee, maar met de interesse voor mijn verhaal, kan ik licht werpen op de benarde situatie van alle andere hulpverleners.”

Vierhonderdvijfenvijftig dagen: zo lang werd Olivier Vandecasteele vastgehouden in een Iraanse gevangenis. Vandaag kijkt hij het liefst vooruit, zonder dat hij het verleden ooit helemaal zal kunnen vergeten: “Wat mij overkwam is goed afgelopen. Welja, goed … It stays with me, dat is zeker.”

Vandecasteele werkte al jaren in Iran als country director bij Norwegian Refugee Council en Relief International. In februari 2022 reisde hij naar Teheran om er praktische zaken af te handelen, maar op 24 februari werd hij opgepakt voor vermeende spionage. Uiteindelijk werd hij via een schijnproces veroordeeld tot 40 jaar cel en 74 zweepslagen.

Het Iraanse regime gebruikte de Belg, die een tijdlang in Brussel woonde, als pasmunt om de Iraanse terrorist Assadollah Assadi vrij te krijgen. Assadi werd in België veroordeeld omdat hij een aanslag beraamde op een bijeenkomst van Iraanse opposanten in Parijs.

Vijftien maanden lang probeerden zijn familie en zijn vrienden hem vrij te krijgen, en ze waren niet alleen. Een petitie om Vandecasteele te bevrijden haalde driehonderdduizend handtekeningen, overal in België hingen spandoeken, en mensen gingen massaal op de barricaden staan voor de ngo-medewerker.

In mei 2023 werd Vandecasteele vrijgelaten, in ruil voor Assadi. De beelden van hem op het tarmac van de luchthaven van Melsbroek betekenden het einde van een nachtmerrie, en het begin van een lastige herstelperiode. Nu, een klein jaar later, startte Vandecasteele in samenwerking met de Koning Boudewijnstichting Protect Humanitarians op. Met dat initiatief wil de organisatie humanitaire werkers beschermen tegen en psychologisch steunen bij gewelddadige incidenten.

Hoognodig: 2023 was het meest dramatische jaar voor hulpverleners ooit. Meer dan vijfhonderd humanitaire medewerkers werden ontvoerd, gewond of vermoord, en dat zijn nog maar de voorlopige cijfers. Met verhardende conflicten overal in de wereld, Gaza op kop, maar ook Zuid-Soedan, Congo, Oekraïne en Mali, ziet het er dit jaar wellicht niet beter uit.
BRUZZ ontmoet Olivier Vandecasteele in het gebouw van de Koning Boudewijnstichting achter het koninklijk paleis. Hij oogt nog fragiel, maar wil toch het gesprek aangaan.

Het activisme bent u niet ontgroeid. Amper een jaar na uw vrijlating richtte u Protect Humanitarians op, een initiatief om hulpverleners in nood psychologische en juridische ondersteuning te bieden.
Olivier Vandecasteele: Dat klopt, en het is een moeilijk evenwicht tussen herstellen en activisme. Stresserend zijn de constante vragen over mijn ervaring in Iran, want ik ben er niet klaar voor om die te beantwoorden. Aan de andere kant is hier een opening: met de interesse voor mijn verhaal, kan ik licht werpen op de benarde situatie van alle andere hulpverleners die niet dezelfde aandacht krijgen. Dat biedt een zekere troost.
Niet iedereen heeft evenveel 'geluk' als ik. Zoals ik zijn er honderden, maar dan geen Belgen of Europeanen, wel lokale hulpverleners, en over hen wordt vaak niet gesproken. In 2023 staat de teller al op 509 humanitaire werkers die gekidnapt of vermoord werden, of gewond raakten.
Dat cijfer zal wellicht nog stijgen. De situatie wordt steeds dramatischer: het aantal slachtoffers is vervijfvoudigd in 25 jaar tijd. Het spreekt voor zich dat bewustwording nu van levensbelang is. (Lees verder onder de foto)

En dat besef groeide tijdens uw gevangenschap?
Vandecasteele: Deels wel, ja. Ik heb toen veel nagedacht over de staat van het humanitaire werk momenteel. De conflicten worden harder, het internationale humanitaire recht wordt steeds meer onder de mat geveegd, en steeds meer hulpverleners worden ineens slachtoffer. Zoals ik – mijn job was helpen, en plots was ik een slachtoffer. De sector staat onder druk. Ik werd me pijnlijk bewust van de nood aan een overkoepelend orgaan dat bescherming en zorg biedt.

Natuurlijk was dat bewustzijn er al voor mijn gevangenschap in Iran. Ik heb drie jaar in Mali gewerkt en drie jaar in Afghanistan. In Noord-Mali raakten collega's van mij gewond toen ze over een explosief reden met de auto. Op sociale media circuleerde al dat ze dood waren, terwijl ze gewond waren, en het hele proces verliep zo chaotisch: de familie inlichten, medische hulp inschakelen, de werkers evacueren … Soortgelijke ervaringen deden me al langer beseffen dat de sector meer bescherming en steun nodig heeft.
Het is … (zoekt naar de juiste woorden) behoorlijk ontnuchterend om op te schuiven van hulpverlener naar slachtoffer. Voor mij was dat een eyeopener, om het eufemistisch uit te drukken. We hebben een alltime low bereikt als het om de veiligheid van humanitaire werkers gaat.

Hoe wil Protect Humanitarians concreet de hand reiken aan hulpverleners in gevaar?
Vandecasteele: Ten eerste is er een fonds opgezet waaraan mensen en bedrijven kunnen doneren. Met dat geld worden lokale organisaties gesteund. Ten tweede werken we samen met experts die psychologische en juridische hulp kunnen bieden na een incident.
Toen ik terugkwam kon ik op psychologische hulp rekenen, nu nog steeds. U begrijpt het immense belang van die ondersteuning. Maar veel organisaties en collega's missen de resources daarvoor. We willen daarin een beetje gelijkheid bouwen.
Daarbij ligt de focus vooral lokaal: Malinese hulpverleners in Mali, Congolese in Congo, Afghaanse in Afghanistan. Ik zeg niet dat de ngo's onvoldoende hulp bieden, iedereen doet wat hij of zij kan, maar wij zien dat er gaten zijn, dus proberen we die een beetje te vullen. (Lees verder onder de foto)

U spreekt ook over legale hulp?
Vandecasteele: Als hulpverleners geen juridische stappen ondernemen na een incident, geven we carte blanche aan de agressors. Onze stilte betekent hun permission. In zekere zin permitteren we dan dat het internationale humanitaire recht opzijgeschoven wordt. Met Protect Humanitarians brengen we legale experts in contact met de ngo's, zodat juridische stappen vlotter, makkelijker en vaker ondernomen worden.
De wet zegt: humanitaire medewerkers moeten beschermd zijn. Ze moeten gerespecteerd worden. Oké, dat is de theorie. Als je kijkt naar Gaza, besef je echter dat de theorie en de praktijk mijlenver uiteenliggen. Er worden letterlijk ziekenhuizen gebombardeerd. Dokters, verpleegkundigen, noem maar op. De straffeloosheid daarvan is misselijkmakend.

We kiezen één kant, en dat is de mensheid. De mensen die de moed hebben om naar conflictgebieden te gaan, willen we beschermen. Ook juridisch. Want de conflicten worden harder, en de wet wordt steeds minder gerespecteerd.
Ik heb niets te maken met het probleem tussen België en Iran. Dat staat als een paal boven water. Ik werd ingezet als pasmunt. We moeten met initiatieven zoals Protect Humanitarians iedereen herinneren aan het internationale humanitaire recht op een moment dat er een alltime low is bereikt in de veiligheid van hulpverleners. Dat brengt niet alleen de hulpverleners, maar ook de inwoners van de conflictgebieden in een constant gevaar.

U wil het niet hebben over uw ervaring in de Iraanse cel, maar wil wel uw platform gebruiken. Wat bedoelt u daarmee?
Vandecasteele: Mijn ervaring was … publiek. Ik kan nog steeds moeilijk geloven hoeveel steun ik in België heb gekregen terwijl ik in Iran vastzat. Daar zijn geen woorden voor – het is ongelooflijk moeilijk en eenzaam geweest voor mij, maar de warmte en steun vanuit België heeft me ontroerd.
Maar veel collega's die ontvoerd worden, komen niet in de media. Niemand praat over een Afghaans meisje dat met geweld wordt gedwongen om op te houden als hulpverlener, omdat de taliban het niet dulden dat vrouwen voor ngo's werken. Terwijl dat nochtans een direct effect heeft op de veiligheid in het hele land.
Een Malinese collega van mij die werkte voor Dokters van de Wereld verloor een hand bij een aanval – nog zoiets waar ik weinig over gehoord heb. Met mijn platform gebruiken bedoel ik: de interesse die er is voor mijn verhaal, wil ik richten op de andere verhalen die meer onder de radar blijven. Er zijn veel mensen die net zoals ik slachtoffer werden door anderen te helpen, maar die minder exposure hebben.

Ook uw vriend Johan Floderus, een Zweedse diplomaat, wordt momenteel vastgehouden in Iran. U zat een tijdje met hem in de cel. Nu hebt u herhaaldelijk opgeroepen om hem vrij te laten. Hoe staat het daarmee?
Vandecasteele: Johan is een andere zaak dan de mijne, want hij is een diplomaat en geen humanitair werker. Ik wil benadrukken dat Protect Humanitarians losstaat van zijn case. Natuurlijk is er ook een gelijkenis tussen wat mij overkwam en wat Johan nu overkomt. Ik had niets te maken met de problemen tussen België en Iran. Johan heeft niets te maken met de problemen tussen Zweden en Iran.
Het probleem is dat Iran individuen gebruikt om de druk op te voeren bij de Europese landen. Maar ja, hij zit nog vast, en dat is voor zijn familie hartverscheurend. Er gaat geen week voorbij dat ik niet in contact ben met hen. Het is onaanvaardbaar dat hij vastzit, en hopelijk komt daar rap beweging in.

En met u? U zei al dat activisme troostend werkt. Helpt het om aan het werk te zijn momenteel?
Vandecasteele: Wat mij overkwam is goed afgelopen. Wel ja, goed … It stays with me, dat is zeker. Maar ik ben vrij, ik kreeg hulp terwijl ik vastzat en toen ik vrijkwam. Het is dubbel. Ik ben nu aan het herstellen, en de media-aandacht en vragen over het incident brengen stress met zich mee.
Aan de andere kant voelt het zinvol en troostend om te werken aan een project dat anderen helpt. Trauma isoleert je, of dat zeggen ze toch. Door weer als humanitaire werker aan de slag te zijn, voel ik me deel van een community.
Dat helpt. En dat zeg ik niet zomaar omdat het iets leuks is om te zeggen, het is aangetoond in medisch onderzoek: je omringen met anderen helpt om een trauma te verwerken. Dus werken voor en met mensen is de moeite waard, ondanks de moeilijke of stressvolle momenten.

Gaat u binnenkort weer richting het buitenland?
Vandecasteele: Nee (lacht). Ik blijf hier nog even op de tweede lijn. Nauw in contact met de mensen daar, dat wel, maar ik blijf in Brussel.