Brusselse gastgezinnen vangen vluchtelingen op: ‘Wij doen gratis het werk van de overheid'

Hoewel het enthousiasme in het algemeen daalt in Brussel, vangt een vijftigtal gezinnen al jaren transitmigranten en vluchtelingen op door hen in huis te nemen, en onderdak en voedsel te verschaffen. Soms met zeven tegelijk. Hoe gaat dat in zijn werk? “Nieuwkomers krijgen niet meteen de huissleutels, wél de tijd om de huisregels te leren.”

Nog voor BRUZZ aanbelt wuift Ali vanachter het gordijn. Hij is zichtbaar blij om naast een journalist te kunnen zitten. “Want waar wil je dat ik in het Franstalige Watermaal-Bosvoorde eens Nederlands kan horen?” De jonge asielzoeker uit Jemen leerde de taal in een jaar tijd en schreef zich onlangs in voor een bacheloropleiding medische beeldvorming aan de Odisee Hogeschool. Al anderhalf jaar woont hij bij Albert Lagneaux, een arts, en zijn echtgenote Anne, een advocate. Samen met hem verblijven er nog zeven anderen.

Een voor een schuiven ze in de living aan om hoffelijk dag te komen zeggen: vier Eritreeërs, een Togolees en een Burundese man met zijn zoontje. Anne en Albert zijn een van de naar schatting vijftig Brusselse gezinnen die via de messengergroep Cherche Relais mensen in transit en asielzoekers huisvesten. De tel zijn ze kwijtgeraakt. Sinds 2018 moeten ze ongeveer 150 mensen onderdak hebben verleend. “Nieuwkomers krijgen van ons niet meteen de huissleutels, wél de tijd om de huisregels te leren: de sanitaire hygiëne respecteren, de verwarming uitdraaien, de slaapkamer regelmatig verluchten. We zijn geen hotel. Iedereen moet mee koken, ook al botst dat voor sommige mannen op culturele grenzen. En we stimuleren onze gasten om taalles te volgen. In die zin is ons huis een integratieplek. Mocht Fedasil dit faciliteren, dan zou dat voor iedereen een enorme win-win zijn, want in een opvangcentrum leert een nieuwkomer niet veel.”

Op messenger toont het koppel hoe al dan niet cryptisch geformuleerde hulpvragen met tientallen per dag binnenstromen. ‘Huisvesting gezocht voor één nacht voor een Guinees koppel. De vrouw is zes maanden zwanger. De foetus heeft medische behandeling nodig.’ Of: ‘Dringend. Eritrese dame met kind is in het Noordstation. Wie brengt haar voor 21 uur naar het nachtcentrum in Oudergem?’ Of: ‘Huisvesting vanaf morgen gezocht voor een Burundese vrouw van 23 jaar die in de Dublinprocedure zit. Vanavond kan ze terecht bij Samusocial.’ Soms worden de noodkreten vanuit de Humanitaire Hub aan de Havenlaan gepost. Maar meestal zijn het de opvanggezinnen zelf die het volstrekt informeel en zonder omkadering doen.

Jungle van Calais

Het burgerinitiatief ontstond in de nadagen van de asielcrisis van 2015 toen in het Maximiliaanpark een voor België nooit eerder gezien tentenkamp verrees. Om vooral Syrische vluchtelingen bij te staan met informatie, kledij, onderwijs en huisvesting groeide van onderuit het burgerplatform BxlRefugees, later verbreed tot BelRefugees omdat het ook in de andere gewesten actief is.

Honderden Brusselse gezinnen boden zich aan. “Het was toen zelfs wat snobistisch om te kunnen zeggen dat je een migrant in huis had,” glimlacht Françoise Klein, een gepensioneerde vrouw die op Cherche Relais nog steeds actief is en in haar woonblok in Hoog-Vorst migranten onderdak biedt. Na de ontruiming van de ‘Jungle van Calais’ in 2017 werd het park een trefpunt voor transmigranten. De meeste Ethiopiërs, Soedanezen en Eritreeërs wilden van hieruit doorstoten naar het Verenigd Koninkrijk. Het Noordstation promoveerde tot vertrekpunt naar de vrachtwagenparkings langs de E40. De gezinnen stopten ’s avonds langs het park en BelRefugees organiseerde de huisvestingsdispatching.

Daarna volgden belangrijke verschuivingen. Het Brussels Gewest gaf BelRefugees subsidies op voorwaarde dat voortaan werd gefocust op grootschalige collectieve opvang: niet enkel voor migranten, ook voor daklozen. De organisatie beheert vandaag meerdere panden. Op een geheim adres in het centrum biedt Sister House onderdak aan tachtig vrouwen. Porte d’Ulysse doet hetzelfde voor driehonderd mannen. Daarnaast zijn er nog enkele hotels waar mannen na een wachttijd van twee maanden gedurende dertig dagen terechtkunnen.

“Het klopt dat de directe band met de Brusselse opvanggezinnen hierdoor verwaterde,” zegt Anne-Catherine de Neve van BelRefugees. “Anderzijds werd de dispatching wat overbodig. Veel migranten vonden via WhatsApp zelf hun weg naar de gezinnen en in 2020 ontstond de messengergroep Cherche Relais. Niettemin gaan we weldra weer inzetten op de coördinatie van private huisvesting. Nu al is er in de Humanitaire Hub een aanspreekpunt waardoor nieuwe migranten in het Facebookcircuit kunnen stappen.”

Uitgeblust

De opvanggezinnen zelf zijn intussen in aantal drastisch gedaald. “De coronalockdowns hebben erop ingehakt,” weten Anne en Albert. “Families raakten ook uitgeblust, want er komt toch wat bij kijken. De emotionele binding kan zwaar doorwegen. Als je ook investeert in de asielprocedure en de administratieve problemen die de mensen ervaren, dan vergt dat veel tijd. En uiteraard is er het kostenplaatje. Wij doen onbezoldigd het werk van de overheid. Met onze acht inwoners betekent dat om de drie dagen twee volle winkelkarren.”

Vroeger vingen de gezinnen vooral mensen in transit op, vandaag zijn asielzoekers de grootste groep. Brussel is steeds meer een eindstation. Daar heeft de covidperiode een rol in gespeeld, want alles lag stil toen. Er was minder trein- en vrachtwagenverkeer. Ook de brexit deed veel transmigranten van gedachten veranderen en de vrees voor de Rwandadeal van het Verenigd Koninkrijk begint door te dringen. “Asielzoekers op één, dan de mensen in transit en vervolgens de uitgeprocedeerden en de opmerkelijke nieuwe groep van erkende vluchtelingen die door de huisvestingscrisis geen woning vinden.” Dat zeggen de vijf opvanggezinnen die BRUZZ sprak unisono. “Als je bij de Brusselse ook de Waalse gezinnen telt, dan garanderen ze jaarlijks samen met gemak duizenden overnachtingen in humane omstandigheden,” aldus Anne-Catherine de Neve. “Zo corrigeren ze het falen van Fedasil dat in het kader van de opvang­crisis al meer dan negenduizend keer werd veroordeeld.”

Seksueel profijt

Als het over hun motivatie gaat, balanceren de meeste gezinnen tussen politiek ongenoegen over het opvangbeleid en een verlangen om humanitaire hulp te bieden. “De gebrekkige opvang veroorzaakt zoveel schade,” zegt Marianne Stasse, die in een klein tweekamerappartementje jarenlang mensen een plek gaf. “Boven op de trauma’s die ze al meemaakten, komen er andere bij. Het gevoel van afwijzing vermindert de veerkracht. Zowel vanuit menselijk als economisch oogpunt is dit absurd. Mensen die wachten op een (tijdelijke) verblijfsvergunning zijn vaak niet in staat om zich aan te passen, terwijl zo’n vergunning vleugels geeft om werk te zoeken of een opleiding te volgen.”

Die humanitaire hulp vormt meteen ook de juridische basis voor hun acties. Zolang de gezinnen geen geld vragen, de mensen niet naar parkings transporteren of seksueel profijt halen uit de situatie is alles legaal, zelfs in het geval van huisvesten van asielzoekers die in een Dublinprocedure verwikkeld zijn. In principe moeten die binnen de Europese Unie terugkeren naar het eerste land waar ze hun vingerafdrukken moesten geven. Als ze na zes maanden niet naar dat land worden gedeporteerd, dan kunnen ze een nieuwe, legale aanvraag in België indienen. Vaak verblijven ze tijdens die periode bij een opvanggezin.

Een veel gehoorde echo is dat er niet over de vluchttrauma’s wordt gesproken, tenzij de migranten er zelf over beginnen. “We laten elkaar leven,” vertelt Marie Wiener. “Negentig procent van mijn huisgenoten kwam via Turkije of de Middellandse Zee. Ik zwijg daarover en zij laten het niet merken. Ze lachen altijd. Hoewel er achter die schijn schrijnende verhalen schuilen. Ik herinner me een man uit Darfoer met littekens op zijn rug en sporen van handboeien rond zijn polsen.”

Andere gezinnen vertellen over Eritreeërs die maanden gehurkt in de gevangenis doorbrachten en nadien, tijdens de vlucht, in Libië als slaaf voor de bouwsector werden verkocht. Of er zijn de verhalen over de pogingen om het Verenigd Koninkrijk te bereiken. “Een jonge Eritreeër overnachtte anderhalf jaar bij mij,” zegt Françoise Klein. “Om de week deed hij een poging. Soms werd hij uit de vrachtwagen gehaald, dan weer zat hij op de verkeerde, richting Zweden. Dan kwam hij drie nachten compleet uitgeput bijslapen tot het hem uiteindelijk lukte om de Noordzee over te steken.”

Alleenstaande vrouwen

Allicht zijn er in Brussel nog andere informele circuits om migranten te huisvesten. Welke rol spelen de mos­keeën, de pinksterkerken of de erkende vluchtelingen die intussen op het droge zitten? De opvangfamilies die Cherche Relais volgen, zijn in elk geval overwegend Belgo-Belg en middenklassers. ULB-professor Andrea Rea spreekt in een studie over 88 procent vrouwen, een meerderheid hoger geschoolden en qua leeftijd is de grootste groep tussen 51 en 64 jaar. “We zijn inderdaad met veel oudere alleenstaande vrouwen om te huisvesten,” bevestigt Marie Wiener. “In het begin was ik wat bang omdat ik vooral mannen herbergde. Die angst is legitiem, maar blijkt vaak onterecht. Meer nog, niet zelden ontstaan later blijvende vriendschappen.”

Soms kan het verkeerd uitdraaien: de verdachte van de tweevoudige moord vorige week op het kunstenaarskoppel in Molenbeek, was ook dakloos en iemand zonder papieren, en was ook in huis gehaald. Maar daar stopt de gelijkenis. Want het parket, dat momenteel het gerechtelijke onderzoek voert naar de precieze omstandigheden, spreekt eerder over feiten “in de relationele sfeer”.

Toch lijkt iedereen zo zijn eigen veiligheidsmarges in te bouwen. Françoise Klein verkiest om altijd twee à drie personen in huis te nemen, eerder dan iemand alleen. Anna Seiderer ontvangt in Linkebeek enkel nog in het weekend, als heel het gezin samen is. En iedereen vertrouwt op de Facebookmededelingen van de andere gezinnen. “Er is de straat en de straat,” zegt dokter Albert Lagneaux. “Je hebt de echte dakloze migranten die het hebben opgegeven en hun heil zoeken in verdovende middelen. En daarnaast diegenen die nog steeds actief naar oplossingen zoeken. Zij zijn het die uiteindelijk voor Cherche Relais worden opgepikt. Blijkt het later toch niet te klikken, dan zetten we ze buiten of verwijzen we door. Maar dat gebeurt niet dikwijls. De mooie ervaringen domineren. We ontvangen evenveel als we geven.”