De Gentsesteenweg: waar de Marokkaanse gemeenschap thuis is

Oud-Molenbeek en de Anneessenswijk. Als zestig jaar Marokkaanse migratie ergens zichtbaar wordt, dan is het hier wel. BRUZZ trok door een Gentsesteenweg die zichzelf heruitvindt en klopte aan bij een voetbalclub die uitgroeide tot de lijm van een buurt. “De migratie heeft het verval van de wijken verhinderd.”

Restaurant Kandinsky, op de hoek van de Gentsesteenweg en de Graaf Van Vlaanderenstraat, springt meteen in het oog. De kelners zitten strak in het uniform, de ingang heeft rodeloperallures en de menukaart lijkt wel weggelopen uit een Knokse brasserie: côte à l'os, vispannetje … Het is niet meteen het type restaurant dat je verwacht op de Gentsesteenweg, die vanouds bekend is voor zijn goedkope klerenwinkels en zijn bazaarsfeer, met hier en daar een snackbar.

Toch past het blitse restaurant in de evolutie die de straat de voorbije jaren doormaakte. Heel wat winkels kregen een upgrade of nieuwe invulling, met verlichting, interieur en uithangborden die eerder aan de Nieuwstraat of het eerste deel van de Louizalaan doet denken.

“De Nieuwstraat? Pfff.” Kandinsky-­uitbater Abib (35), die ook een kledingzaak heeft in de straat, smaakt de vergelijking niet zo. “Die straat ziet er toch triestig uit, vergeleken met de Gentsesteenweg? Hier zie je die chiquere winkels trouwens vooral in het eerste deel, vanaf het kanaal. Daar komen dan ook meer klanten van buiten Brussel. Verder richting Zwarte Vijvers heeft het aanbod eerder een lokaal karakter, daar heb je die marktsfeer nog. Waar die verandering vandaan komt? Wij zijn een nieuwe generatie ondernemers, die sterk beïnvloed is door wat we op sociale netwerken zien.”

Kandinsky zelf krijgt een gemengd publiek over de vloer, vertelt Abib. Ook klanten van het nabijgelegen hotel Meininger in de voormalige Bellevue-­brouwerij vinden de weg naar het restaurant. De uitbater wijst naar de wijnglazen op tafel. “Die toeristen zijn vaak verwonderd dat we geen alcohol schenken. Misschien veranderen we dat wel in de toekomst. Ik denk niet dat het de andere klanten zou storen.”

Nederlandstalige nieuwkomers

Dat de Gentsesteenweg in beweging is, bevestigt ook Mohamed Bakbak van de handelaarsvereniging Molenbeek Center Shopping. “Het aantal winkels is toegenomen tot zo'n 150, waarvan circa driekwart een uitbater met Marokkaanse achtergrond heeft. Ook komen er meer klanten. Vooral in het weekend is het over de koppen lopen, met veel bezoekers van buiten Brussel en ook uit het buitenland.”
In de praktijk ziet dat er dan bijvoorbeeld zo uit: op de stoep voor Kandinsky probeert een jongeman prullaria voor een goed doel te slijten aan een passante met hoofddoek, die hem antwoordt dat ze enkel Nederlands spreekt. De verkoper schakelt zonder verpinken over op behoorlijk Nederlands. Ook dat is Brussel anno 2024.

Mohammed Bakbak merkt ook hoe de bevolking van Oud-Molenbeek de voorbije jaren veranderd is. “Het zou fijn zijn als de nieuwe bewoners wat meer naar onze winkels kwamen.” Over welke nieuwkomers hij het heeft? “Langs het kanaal wonen veel Nederlandstaligen, die meer naar hun eigen winkels gaan, terwijl ze ook hier welkom zijn.”

De Gentsesteenweg, dat is de economische slagader van Oud-Molenbeek, een van de wijken waar de Marokkaanse gemeenschap het best vertegenwoordigd is. De wijkmonitoring van het Brussels Instituut van de Statistiek (BISA) toont dat in overzichtelijke kaartjes. Die vertellen dat de wijk Weststation (in Oud-Molenbeek) het grootste aantal Brusselaars met Marokkaanse nationaliteit telt (10 procent), voor de Anneessenswijk (9 procent) en historisch Molenbeek (8,5 procent). De cijfers lijken laag, maar als je er de Belgen met Marokkaanse roots bijtelt, kom je op een veelvoud uit. Rond 2000, voor de snel-Belgwet, lag het aandeel nog rond 30 procent.

Het zijn die centrumwijken waar de Marokkaanse migranten sinds de jaren 1960 in groten getale zijn neergestreken. De keuze sprak voor zich: veel centrumbewoners waren in datzelfde decennium de stad uit getrokken en dus was er vooral in die buurten veel plaats, tegen een betaalbare prijs. Huurders werden gaandeweg kopers, die zich zo verankerden in de wijk. “De migratie heeft zo ook het verval van die wijken verhinderd,” merkt socio-antropologe Khadija Senhadji op, die zelf deel uitmaakt van de tweede generatie.

De transformatie van de Gentsesteenweg lijkt wat op wat de evolutie die zich in de Anneessenswijk voltrok. Daar onderging vooral de horeca het afgelopen decennium een gedaanteverwisseling. “Twintig jaar geleden had je hier enkel theesalons en kruideniers,” herinnert Noureddine Layachi, de voorzitter van de lokale handelaarsvereniging, zich. We stappen met hem op een druiligere dag langs een burgerrestaurant, een Frans gastronomisch restaurant en een sushizaak met Japanse inrichting, allemaal halal. Geregeld wijst hij ook op een gesloten zaak. Net als de Gentsesteenweg trok de halalwereldkeuken hier tot voor kort een publiek van ver buiten de wijk. “Maar sinds de werken aan metro 3 zijn veel van die zaken dichtgegaan of overleven ze amper.”

Dat de metrowerken zo brutaal in het Marokkaanse commerciële weefsel snijden is voor Khadija Senhadji niet helemaal toevallig. “Niet iedereen is opgezet met de grote concentratie van mensen uit een bepaalde cultuur. Het beleid inzake mobiliteit tast dat weefsel onbewust of bewust aan. Hetzelfde geldt voor de politiek van 'stedelijke herwaardering'. Nieuwe middenklassenwoningen in de kanaalzone gaan zelden naar de families die al in de wijk wonen.”

Huiswerk bij de voetbalclub

“Mooi rechtblijven als je springt! Ik hoor je voeten neerkomen, ik mag niets horen! Komaan, accelereren!” Op de Heizelvlakte, op een woensdag tijdens de Franstalige krokusvakantie volgt een dertigtal kinderen op het synthetische sportveld een voetbalstage van Anneessens 25. De kinderen luisteren naar voornamen als Faisal, Ibrahima, Walid of Omar en zijn bezig met 'ladderoefeningen', waarbij snelle sprong- en voetbewegingen centraal staan. “Goed zo, veel beter al!”

De voetbalstages zijn maar een van de vele activiteiten van Anneessens 25, dat begon als zaalvoetbalploeg, maar ook ji-jitsu, zwemmen, yoga en zelfs huiswerkbegeleiding aanbiedt. 'Meer dan een club,' luidt het motto van de vereniging. Gepikt van FC Barcelona, maar daarom niet minder waar. De organisatie, die tijdens de covidperiode zelfs voedselpakketten begon samen te stellen, draait vrijwel uitsluitend op vrijwilligers en groeide langzaam uit tot een soort lijm voor de Anneessenswijk. De vereniging staat open voor alle buurtbewoners, maar kleurt in de praktijk wel opvallend Marokkaans.

“De essentie van de club? De waarden van père Filip doorgeven,” legt coördinator Mustafa Rezki uit. “Solidariteit, werken, engagement en inzet …” Rezki verwijst naar priester Filip Heymans, die in de jaren 1980 een jeugdhuis oprichtte in de Anneessenswijk en er tal van activiteiten organiseerde die de jongeren uit de alomtegenwoordige drugscriminaliteit hielden: een fotoclub, kampeertochten tot in Spanje en dus ook minivoetbal zijn er maar enkele van.

Dat de voetbalclub zelfs huiswerkbegeleiding aanbiedt, is op vraag van de ouders, vertelt de coördinator, die zelf ook leerkracht is. “Dit blijft een moeilijke buurt, met veel kinderen die in te kleine appartementen wonen en van wie de ouders soms niet kunnen helpen met schooltaken. Met Anneessens 25 willen we hen helpen om vooruit te raken, hen ook andere buurten laten zien. We willen ze tonen dat er perspectieven zijn. Dat klinkt makkelijk, maar toen ik zelf naar de ULB ging studeren, ondervond ik dat als een enorm psychologisch obstakel.”

Wat voor de Anneessenswijk geldt, is ook waar voor Oud-Molenbeek: het blijven wijken die tot de armste van Brussel behoren, met een hele waaier aan sociale uitdagingen. Toch betekent dat nog niet dat de Marokkaanse gemeenschap in Brussel is blijven vastzitten in armoede. “Bij alle migratiegroepen zie je dat ze zich eerst in de goedkope en centrale wijken vestigen,” zegt historica en migratiespecialiste Anne Morelli. “Maar veel mensen die het zich kunnen veroorloven, trekken vervolgens naar wat comfortabelere wijken in Brussel of erbuiten. Hun plaats kan dan bijvoorbeeld door armere nieuwkomers worden ingenomen.” Het is een evolutie die ook Johan Leman, oprichter van Foyer in Molenbeek ziet. “Het wordt multicultureler, met onder meer de komst van Oost-Europeanen.”

De vaststelling van Morelli herinnert aan de analyse van Doug Saunders in zijn boek Arrival City. De Canadese auteur schetst er een beeld van aankomstwijken als krachtige sociale liften, die daarom op zich niet per se rijker worden. Al lijkt dat laatste wel degelijk het geval in de Anneessenswijk, met haar ligging pal in het stadscentrum. “Mijn ouders wonen er nog, maar ik ben naar Simonis verhuisd,” vertelt Mustafa Rezki. “De gentrificatie heeft de buurt onbetaalbaar gemaakt.”

Spiegel voor het westen

Wie Marokkaanse gemeenschap zegt, denkt er vaak 'islam' bij. Die religie is vooral in Oud-Molenbeek zichtbaar, waar met Al Khalil onder meer de grootste moskee van het land staat. “Toen de eerste mannelijke migranten naar hier kwamen, was religie amper een thema,” vertelt Morelli, die zelf in Oud-Molenbeek schoolliep. “Dat is beginnen te veranderen met de gezinshereniging, al zag je toen ook vaker Marokkaanse vrouwen zonder hoofddoek en in rok. Later hebben de internationale invloeden van het islamisme hun aandeel gehad. Ook het gevoel dat moslims werden vernederd in de wereld speelde mee, het versterkte de cohesie. Al moet je de rol van religie ook niet overdrijven, een aantal mensen spreekt ook graag over de islam om de verschillen met andere stadsbewoners te benadrukken.”

Het gewicht van de islam is uiteindelijk ook een gevolg van een Belgische beleidskeuze, merkt de historica nog op. “De Belgische regering en de industrie hebben expliciet gezocht naar migranten die gelovig waren en daardoor minder vatbaar voor communistische en socialistische ideeën. Zo kwamen ze in die gebieden in Noord-Marokko uit.”

“Het Belgische beleid heeft lange tijd niet echt omgekeken naar de noden van de migranten,” vult historicus Roel Jacobs aan. “Die zijn zich dan zelf gaan organiseren en de islam speelt daar vaak een belangrijke rol in. Eigenlijk deden ze daarmee iets heel Belgisch: ze deden aan verzuiling.”

Socio-antropologe Khadija Senhadji ziet in het ongemak rond de islam nog een andere grond. “Het belang van het geloof binnen de Marokkaanse gemeenschap is in zekere zin ook een spiegel voor de westerse wereld, die spiritualiteit en solidariteit veel meer heeft losgelaten. In die zin heeft de Marokkaanse gemeenschap veel bij te dragen aan deze maatschappij.”