Ihsane Haouach na de hoofddoekenrel: ‘Ons uiterlijk is nooit neutraal'

Een mediastorm en een golf van persoonlijke aanvallen op sociale media. Ihsane Haouach wist niet waar ze het had toen ze drie jaar geleden regeringscommissaris werd bij het Instituut voor de Gelijkheid van Vrouwen en Mannen (IVGM). Haar ervaringen verwerkte ze nu in de roman C'est pas personnel. “Ik werd gedwongen om mezelf te censureren.”

Terug naar 2021. Staatssecretaris voor Gelijke Kansen en Diversiteit Sarah Schlitz (Ecolo) benoemt Ihsane Haouach tot regeringscommissaris bij het IVGM. In principe is dat een bestuursfunctie onder de radar, die hooguit enkele uren per week vergt. Het draait anders uit. Politici uit verschillende hoeken – MR en N-VA op kop – laten luid weten dat een vrouw met hoofddoek in zo'n functie niet kan. De neutraliteit van de staat zou in het gedrang zijn. Er volgt een polemiek, inclusief persoonlijke aanvallen en verdachtmakingen op sociale media. Minder dan twee maanden na haar benoeming neemt Haouach ontslag.

Bijna drie jaar later ontvangt Ihsane Haouach BRUZZ in L'Epicerie in Oud-Molenbeek. De plek is de thuis van het succesvolle theatercollectief Ras El Hanout dat haar broer oprichtte en waar ze zelf ook al bij speelde. Ook het Talented Youth Network (TYN) en het diverse vrouwencollectief Les Cannelles - twee organisaties waarvan Haouach mee aan de wieg stond - hebben hier hun basis. De sociale onderneemster is dan ook niet voor één gat te vangen. Dat toont ze vandaag met haar eerste roman C'est pas personnel.

Waarom startte u met al die initiatieven die hun thuis vonden in L'Epicerie?
Ihsane Haouach: Het was mij al lang duidelijk dat ik iets voor de jongsten wou doen, die niet zoals ik het privilege hadden om naar een goede school te gaan en te studeren.

U komt uit een hoogopgeleid milieu, met een diplomaat als vader. Dat is een heel ander parcours dan veel Brusselaars met Marokkaanse roots in Oud-Molenbeek.
Haouach: Exact. Toch kende ook ik discriminatie, net omdat ik zo anders was in die school aan de Zavel. Heel jong al stond ik daardoor voor de keuze: sta je op en vecht je tegen discriminatie of laat je je doen en probeer je je te assimileren? Ik koos het eerste. Toen Ras El Hanout werd opgericht, schreef ik mee aan de stukken, speelde ik erin én begeleidde ik op de piano. Net zoals mijn roman nu was dat een soort verwerkingsproces voor mezelf: over alle soorten van discriminatie spreken die ik ervaren had. Ik heb altijd geloofd in cultuur en onderwijs als motor voor verandering. Met het Talented Youth Network (TYN) proberen we jongeren onder meer soft skills bij te brengen die ze vaak niet hebben: een cv samenstellen, een presentatie houden. We proberen ook de mogelijkheid van een buitenlands verblijf aan te bieden. Zo'n ervaring lijkt me essentieel om te beseffen wie je bent. U verbleef zelf even in het Verenigd Koninkrijk. Dat heeft een heel andere, tolerantere kijk op levensbeschouwelijke tekens bij de overheid dan Frankrijk en België. Je ziet er zelfs agenten met een hoofddoek of sikhtulband.
Haouach: Inderdaad, in Londen voelde ik me voor het eerst helemaal vrij. Ik moest er bijvoorbeeld niet verbergen dat het ramadan was. Met mijn werkgever en collega's had ik een heel open relatie. Religie was er een non-issue.

Uw roman vertelt het verhaal van een getalenteerde jonge vrouw die promotie maakt en vervolgens het voorwerp wordt van vileine aanvallen in de pers en op sociale media. Geïnspireerd op de commotie rond uw korte passage als regeringscommissaris bij het Instituut voor Gelijkheid van Vrouwen en Mannen?
Haouach: Ja, voor mij was het een soort therapie. Ik wou tegelijk fictie schrijven, om er zo veel mogelijk getuigenissen in te verwerken die ik gekregen heb toen ik onder vuur lag. Heel veel vrouwen contacteerden me om te zeggen dat ze gelijkaardige seksistische ervaringen hadden meegemaakt, nog los van de discussie over de hoofddoek. Soms gaat het over promoties die automatisch naar mannen gaan, terwijl er betere vrouwelijke kandidaten zijn. Soms over kleine details, zoals vrouwen waarvan automatisch wordt verwacht dat ze notities maken tijdens vergaderingen.

Het woord hoofddoek komt niet voor in de roman. Vanwaar die keuze?
Haouach: Omdat ik het gevoel heb dat de hoofddoek slechts een voorwendsel was om te kunnen polariseren. De hoofddoek is een kledingstuk dat mensen dragen omwille van hun overtuiging, door gewoonte of om welke reden dan ook. Die keuze moet niet in het openbaar bediscussieerd worden. De kwestie van de neutraliteit van de staat is zeker een debat waard. Als vrouw met migratieroots ben ik er net extra gevoelig voor, omdat ik sneller slachtoffer ben van discriminatie. Ik ben dus voor de neutraliteit van de staat. Hoe je die neutraliteit in de praktijk brengt, daarover kunnen we debatteren. Maar dat debat is ondergesneeuwd in de hele polemiek die gecreëerd is met persoonlijke aanvallen en verdachtmakingen.

Wat betekent uw hoofddoek voor u?
Haouach: Het is een deel van mijn religieuze beleving. Veel meer uitleg geef ik daar normaal niet bij, omdat men al snel de neiging heeft om me tot dat aspect te herleiden en ik niet inzie waarom ik mijn keuze moet rechtvaardigen. Ik ben ook niet de woordvoerder van alle vrouwen met een hoofddoek.

Wat wou u met uw boek nog bereiken?
Haouach: De thematiek van cyberpesten op de kaart zetten. Tonen aan vrouwen die er slachtoffer van zijn dat het niet aan hen ligt. Illustreren dat getalenteerde mannen minder vaak voorwerp zijn van dit soort aanvallen. Uitleggen hoe snel je van iets wordt beschuldigd waar je je helemaal niet tegen kan verdedigen.

Dan hebt u het over de beschuldigingen dat u 'dicht bij de moslimbroeders' zou staan.
Haouach: Ik heb nooit contact gehad met de Moslimbroederschap. Ik heb elke band ontkend, maar toch is men me daar over blijven aanvallen. Waarom? Omdat het zo gemakkelijk is. Je kan met zo'n uitspraak niet aangeklaagd worden voor laster en eerroof. Zelfs toen de Staatsveiligheid me vrijpleitte, bleven die aanvallen duren. Het is gewoon een manier om me te laten zwijgen, over gelijke kansen voor vrouwen bijvoorbeeld. Dat is ook de reden waarom de aanvallen doorgingen nadat ik was opgestapt als regeringscommissaris. Die stap moest ik wel zetten, want het ging om een functie van 4 à 5 uur per week en ik was daarnaast zelfstandige. De hele heisa maakte het onmogelijk om nog andere dingen te doen. Ik kreeg ook het gevoel dat mijn veiligheid en die van mijn familie in het gedrang kwam. Mensen spraken me aan op straat, ik kreeg het gevoel dat ik gevolgd werd.

Net zoals het hoofdpersonage in uw roman.
Haouach: Inderdaad. Een van de zaken die me het meest teleurgesteld heeft tijdens die episode, is dat we blijkbaar de cultuur van het debat verloren zijn. Ik werd uiteindelijk gedwongen om mezelf te censureren.

Uw nieuwe boek luidt mogelijk een nieuwe storm op sociale media in.
Haouach: Dat is inderdaad een vrees. Ik hoop dat ik er wat beter op voorbereid ben. Wat die episode me ook heeft geleerd, is dat je internet hebt en daarnaast het echte leven. Op internet lijkt het alsof zo'n debat het centrum van de wereld is, terwijl men in veel andere milieus heel die polemiek absoluut niet volgde. Ik heb de vorige keer gemerkt dat ik best wel een stevig netwerk heb dat me ondersteunt.

Los van alle persoonlijke aanvallen was er de inhoudelijke kwestie van de neutraliteit van de staat. Begrijpt u dat mensen ervoor pleiten om religieuze tekens te verbieden bij mensen die de staat vertegenwoordigen?
Haouach: Ik vind het essentieel dat de staat neutraal is, maar ik denk dat onze verschijning dat nooit echt is. Een blanke man en een zwarte vrouw dragen een andere achtergrond en dus boodschap mee. Maar dat betekent nog niet dat ik als slachtoffer van seksisme bijvoorbeeld mag gaan shoppen en kan eisen dat een vrouwelijke agente van kleur mijn klacht behandelt. Wat mij interesseert zijn de daden, niet de verschijning. De dienstverlening van de staat moet neutraal zijn.

Hoe garandeer je dat?
Haouach: Daarvoor moet je inzetten op een degelijke opleiding van het personeel. Het doel moet zijn dat de staat er voor iedereen in de maatschappij is.

Uw eerste stem was er een voor de liberalen. Toen u regeringscommissaris werd, kreeg u vooral forse tegenkanting van de MR. Vindt u het vreemd dat de partij van de vrijheid geen vrijheid toestaat als het over een religieus teken gaat?
Haouach: Ik heb nog steeds een liberale component, naast een sociale en een ecologische. Dat maakt het bij de verkiezingen telkens weer moeilijk kiezen. Aan Franstalige zijde zie ik geen liberale partij, maar eerder een conservatieve. Open VLD is daar anders in en staat meer open voor het Angelsaksische liberalisme met plaats voor individuele vrijheid. Ik merk ook dat de mensen die het meest over de hoofddoek doorbomen vaak niet veel ervaring hebben in het bedrijfsleven. Binnen bedrijven is die hoofddoek gewoon geen kwestie meer, maar daar hebben die politici geen voeling mee. Ik nodig mensen uit om te kijken naar de praktijk.

De MR was een van de partijen die u het felst aanvielen toen u regeringscommissaris werd. De woordvoerder van die partij was op dat moment… uw zus. Leidde dat niet tot spanningen binnen de familie?
Haouach: In onze familie mocht iedereen altijd zijn eigen richting kiezen. Mijn zus blijft mijn zus en ik hou van haar. Dat betekent niet dat ze dezelfde keuzes moet maken als ik. Onze verhouding heeft er niet onder geleden.

Een argument dat vaak gebruikt wordt tegen de hoofddoek, is dat het segregatie in de hand werkt. Op een school die de hoofddoek toelaat kan sociale druk moslimmeisjes tot het dragen van een hoofddoek aanzetten, waardoor je heel zichtbaar verschillende groepen creëert. Akkoord?
Haouach: Ja en neen. Dat fenomeen is denkbaar, maar dat soort groepen ontstaat de hele tijd overal. Wie hockey doet, vormt de facto samen een groep en ga zo maar door. Alleen wordt het enkel als problematisch ervaren als het over mensen van buitenlandse origine gaat. Als je dan bij aanwervingen hoofddoeken weert, creëer je trouwens ook segregatie. Dan duw je een aantal vrouwen buiten de arbeidsmarkt, en maak je ze afhankelijk van hun echtgenoot. Economisch onafhankelijk zijn is nochtans essentieel voor een vrouw. Ik ijver ervoor dat al die verschillen van uiterlijk geen belang meer hebben en dus ook niet meer tot segregatie leiden. Een medestudent aan Solvay vertelde me jaren na onze studies dat hij een werknemer met een hoofddoek had aangenomen. Hij zei dat hij helemaal niet had stilgestaan bij dat hoofddeksel omdat hij mij al kende, terwijl hij anders wellicht gediscrimineerd had. Daar moeten we naartoe. Ik heb het gevoel dat Vlaanderen daar al verder in staat, Franstalig België kijkt te veel naar Frankrijk en is ideologischer. Vlaanderen is pragmatischer.

Iets helemaal anders: u bent ook energie-experte. Brussel kampt met veel energie-armoede. Wat moet er veranderen qua beleid?
Haouach: We moeten het socio-economische niveau van de Brusselaar opkrikken, zodat zo veel mogelijk mensen hun energiefactuur zelf kunnen betalen en onafhankelijk worden van steunmaatregelen. Dat kan bijvoorbeeld door de kleine zelfstandigen beter te ondersteunen of door meer mensen aan het werk te krijgen. Verder moeten we proberen om minder energie te kopen. Qua isolatie en zonnepanelen is er hier nog veel marge. Sociale en ecologische maatregelen moet je veel beter op elkaar afstemmen. Vandaag zijn dat twee mechanismes die naast elkaar bestaan.