Stefan Hertmans: ‘Vrienden verliezen deed me nadenken’

Met Dius schreef Stefan Hertmans een roman die dicht bij hemzelf staat. Een boek over vriendschap, kunst, verlies en nog veel, veel meer.

Zowel Oorlog en terpentijn, De bekeerlinge als De opgang, de drie recentste boeken uit het inmiddels indrukwekkende oeuvre van Stefan Hertmans, hadden in hun ontstaansgeschiedenis een raakpunt met gebeurtenissen of sporen uit zijn persoonlijke leven. Hertmans’ nieuwe roman Dius is uiteraard nog geen ‘autobiografische roman’, maar in het relaas van de intense vriendschap van kunstdocent Anton met kunstenaar Egidius ‘Dius’ De Blaeser, schemert Hertmans’ verleden als docent in het kunstonderwijs door, alsook zijn vriendschap en bewondering voor een aantal vooraanstaande Vlaamse kunstenaars.

Van de encyclopedische hoeveelheid elementen in de compositie van Dius, zijn vriendschap, verlies en kunst wellicht de hoofdbestanddelen. De titel verwijst ook naar het enigmatische middeleeuwse Egidiuslied, waarvan de onbekende auteur rouwt om het verlies van diens vriend: “waer bestu bleven?”

“Ik heb de afgelopen jaren al een aantal vrienden verloren waar ik ongelooflijk over getreurd heb,” vertelt Stefan Hertmans. "Recent was er natuurlijk componist Wim Henderickx (die op zijn 60e overwacht overleed in 2022, vlak nadat hij Hertmans’ De bekeerlinge tot een opera had bewerkt bij Opera Ballet Vlaanderen, red.). Daarvoor ook al Karel Dierickx (de Gentse kunstschilder en beeldhouwer die in 2014 overleed, red.). Op zulke momenten heb je echt het gevoel dat je een broer verliest, dat er iets enorm belangrijks wegvalt uit je leven. Over dat vriendschapsverdriet ben ik beginnen nadenken.”

Vriendschap is natuurlijk iets anders dan romantische liefde, zegt Hertmans. “Filosoof Immanuel Kant schreef dat vriendschap tot onze morele deugden behoort, terwijl we in de liefde door passie, begeerte en seksualiteit kunnen verblind zijn. Ik wilde een boek schrijven over twee mannen die van vrouwen houden, maar die ook elkaar diep liefhebben. Daarbij komt het feit dat Dius een student is van Anton - waardoor je een meester-leerlingverhouding krijgt, die uiteindelijk wordt omgedraaid omdat het vooral de leraar is die de student nodig heeft. Zo wordt het ook een psychologische studie van een vriendschapsverhouding.”

De verwijzing naar de ridders waar het Egidiuslied over gaat, krijgt nog echo’s in de passages over het geschilderde portret van die jonge ridder van Vittore Carpaccio, die het omslagbeeld van de roman siert, en het feit dat Dius en Anton op verschillende manieren ook een beetje ridders willen zijn in deze tijd, gaat Hertmans verder. “En zoals in Goethes Die Wahlverwandtschaften spelen natuurlijk ook hun vrouwelijke geliefdes een rol. Zo wordt het een beetje een schaakspel tussen twee koppels, waarbij de vrouwen toch heel anders naar die twee mannen kijken dan zijzelf naar elkaar.”

Geen ridders zonder gevecht, geen leven, geen liefde en ook geen vriendschap zonder wondes die worden geslagen. Een hoofdmotief dat het thema van verlies in het boek ondersteunt, zijn littekens. Want achter littekens schuilen verhalen.

“De littekens zitten in de schilderijen die Anton fascineren, ze zitten in het werk van Dius, ze zitten op hun lichaam, maar ook op het mentale vlak,” legt Hertmans uit. “Die affectieve littekens zijn interessant, omdat ‘getekende’ levens interessante levens zijn. Die littekens markeren in het boek ook mijn reflectie over geweld. Als je naar Hollywoodfilms kijkt, komt geweld altijd uit de loop van een geweer of van een pistool. Het wordt de één altijd door een ander aangedaan. Maar dat is een vrij eendimensionale definitie van geweld. Het geweld dat ons als mens overkomt, is dikwijls het geweld van het leven: iemand heeft een stom ongeluk, valt uit een boom, wordt aangereden op de snelweg. Het geweld dat ons door het leven wordt aangedaan, is minstens zo interessant als het geweld dat mensen elkaar aandoen. En je moet dat geweld ook leren ‘incarneren’: je moet het op je nemen dat je littekens hebt. Je moet ze dragen.”

In een boek dat zich laat ervaren als een rijke opeenvolging van landschappen die zich uitstrekken van de Vlaamse polders tot ver in Italië - waar behalve portretschilders ook landschapsschilders floreerden - krijgt verlies ook een ecologische dimensie, en slaat het geweld van de vooruitgang wonden.

“Er groeien nu al generaties op die niet weten dat het niet normaal is dat de natuur zo stil en leeg is,” zegt Hertmans. “Die niet meer weten dat er destijds honderden vlinders rondvlogen wanneer het fruit viel. Dat het in de hagen krioelde van de insecten en de mussen. Het verlies van dat gevoel van verlies is al even tragisch als het verlies zelf. Dius en Anton ervaren dat verlies wel. De teloorgang van de polders en het verknoeide Vlaanderen van vandaag contrasteren natuurlijk heel pijnlijk met de schoonheid die ze vinden op de oude landschapsschilderijen van Constable tot Van Ruisdael. Daar zit absoluut een ecologische kritiek in.”

Dius puilt dan ook uit van de dieren en planten, die ook allemaal bij soortnaam genoemd worden. “Mijn vader wist al dat een goede schrijver en observator het niet heeft over ‘een vogel in een boom’, maar ‘over een lijster in een plataan’. Je moet zeggen wat het is, je moet details geven.”

Hoofdpersonage Dius heeft zowel Italiaanse als Vlaamse ouders en incarneert daarmee ook twee grote cultuurgeschiedenissen die Hertmans blijven fascineren. “Voor alle duidelijkheid: ik ben Anton niet,” zegt Hertmans. “Voor de creatie van dat personage leunde ik op mijn ervaring als lesgever, maar ik was niet zo sceptisch over het onderwijs als hij, en anderzijds heb ik ook een groot stuk van Dius in mij. Anton is een fijnzinnige man die alles over kunst weet en er goed over kan spreken. Zijn onvermogen bestaat er dan weer in dat hij kunst verwart met het leven, en dat hij er zijn grote levenservaringen en relaties door laat overwoekeren. Anton probeert de kunst na te bootsen met zijn leven. Maar daar dient kunst niet voor.”

“Dius heeft dan weer de primitieve kracht om zelf kunst te maken, en bootst niks na maar gaat recht op het leven af,” gaat Hertmans verder. “Dat vind ik een mooi contrast. Dius en Anton vatten samen de volledige kunstbeleving - van iemand die produceert en van iemand die begrijpt. Ze vertolken ook mijn visie dat de kunst één grote mentale ruimte is, en dat de kunststromingen die de kunstwetenschap definieert schoolse schuifjes kunnen worden waardoor mensen niet meer echt naar kunst leren kijken. Als je van een schilderij wegloopt zodra je hebt gelezen dat het om een Italiaans schilder uit de 16e eeuw gaat, en zonder te hebben gekeken wat er op het schilderij gebeurt, dan kan je niet van kunstbeleving spreken. Anton en Dius delen de melancholie om wat er op het vlak van schoonheid, verfijning en kennis allemaal verloren is gegaan. Zonder dat ze daarom elitair zijn. Op die manier gaat Dius ook over inwijding. Ingewijd raken in elkaar, in het leven, in de liefde, in de vriendschap, in de kunst.”

Dius van Stefan Hertmans is uit bij De Bezige Bij