Safia Kessas: 'Met microfoon en camera stilzwijgen doorbreken'

Als documentairemaakster legde ze als eerste het opkomende salafisme in België vast, als journaliste verbonden aan de RTBF probeert ze de werking meer inclusief te maken. Safia Kessas, wier podcast in de zomer ook een nieuw seizoen krijgt, wil “met concrete maatregelen het verschil maken.”

De naam Safia Kessas doet weinig belletjes rinkelen in Vlaanderen. Toch is de cineaste, journaliste en columniste geboren in Antwerpen, de stad waar haar vader in 1950 vanuit Algerije arriveerde, aangetrokken door haar kosmopolitische aard en modernistische charme. En misschien zou Safia Kessas nog steeds in Antwerpen wonen als het leven, in al zijn wreedheid, de havenstad niet tot een plek van familietrauma had gemaakt, met het verlies van een ongeboren broertje.

Brussel werd daarop een nieuw begin voor haar ouders. Safia Kessas groeide er op, studeerde er internationaal recht en vatte een carrière aan in de diplomatie. Vervolgens trok ze de journalistiek in en ging aan de slag bij de RTBF, tot ze in 2003 de producers van de cultserie Strip-tease ontmoette. In 2012 nam ze de leiding van het documentaireprogramma over, dat intussen was omgedoopt tot Tout ça (ne nous rendra pas le Congo). Vanachter de camera legde Kessas alles vast wat haar opviel. Vaak was ze zo de eerste om de professionele obstakels voor gesluierde vrouwen te documenteren, te waarschuwen voor de opkomst van het salafisme of de wanhoop van de moeders van jihadisten te beschrijven.

Vandaag zet Safia Kessas haar journalistieke creativiteit en scherpe meningen in om structurele ongelijkheden in de samenleving bloot te leggen. Bij de RTBF, waar ze werd aangesteld als hoofd gelijkheid en diversiteit. En sinds januari ook bij Bozar, waar ze deel uitmaakt van het team achter 'Writers and Thinkers', een diepgravend cultureel programma dat bijzondere stemmen van de eenentwintigste eeuw naar Brussel haalt.

BRUZZ spreekt haar in de Stokkelwijk, bij het begin van de Groene Wandeling, “Het is een parcours dat verschillende Brusselse gemeenten doorkruist en diverse bevolkingsgroepen samenbrengt,” steekt de journaliste van wal. “Het is een democratische long. De mediawereld daarentegen heeft nog een lange weg af te leggen.” Haar outfit – een beige trenchcoat en onberispelijk witte plateausneakers – straalt elegantie, ernst en vitaliteit uit.

Sinds 2017 bent u verantwoordelijk voor gelijkheid en diversiteit bij de RTBF. Kwam die functie er op uw eigen initiatief?
Safia Kessas: Ja. Al zijn mijn ogen pas opengegaan na een tijd. Een groot deel van mijn carrière zag ik geen problemen. Pas toen ik in de media begon te werken, vielen de ongelijkheden me op en zag ik hoe mensen in hokjes werden gestopt op basis van hun gender of etnische afkomst. Ik begreep dat de dingen niet vanzelf zouden veranderen, en dat alleen concrete maatregelen een verschil konden maken.

Welke maatregelen zijn dat dan?
Kessas: Iets als het bewust maken van het personeel van de RTBF van iets als de affiniteitsbias, waarbij werkgevers mensen aannemen die op hen lijken, of journalisten mensen interviewen met wie ze zich identificeren, omdat ze bijvoorbeeld hetzelfde geslacht hebben. Het is ook bewezen dat vrouwen minder snel solliciteren voor zeer veeleisende functies, terwijl een man met evenveel ervaring sneller de uitdaging aangaat. Bedrijven moeten dus hun vacatures aanpassen. We proberen ook te voorkomen dat mannen altijd de rol van expert vervullen in de media.

Hoe geeft u vrouwelijke journalisten meer zelfvertrouwen?
Kessas: Door gratis mediatrainingen te organiseren voor vrouwelijke experts. Om hen te helpen zich meer op hun gemak te voelen voor de camera, achter een radio-microfoon of op sociale media. Het is aan de redactie om een omgeving te creëren waarin iedereen zich goed voelt. Tegelijkertijd produceren we mediacontent die vrouwen aanmoedigt zichzelf te zien in carrières waarin ze niet vaak te vinden zijn. Dit jaar brachten we ook, in samenwerking met andere Europese publieke omroepen zoals de BBC, een documentaire uit over zes vrouwelijke leiders in de wereld van de wetenschap en de technologie: Électrons libres. Rolmodellen blijven belangrijk.

Wat heeft u geholpen om te geloven in een carrière in de documentairejournalistiek? Door deel te nemen en later leiding te geven aan het programma dat Strip-tease opvolgde, trad u in de voetsporen van vrijwel uitsluitend mannelijke regisseurs.
Kessas: In het begin probeerde ik op te gaan in de groep, vanuit een soort overlevingsstrategie. Maar dat was ook een vorm van geweld tegen mezelf. Gaandeweg werd ik me bewust van de verschillen, en ging ik me comfortabeler voelen om mijn plaats in te nemen. Dat probeer ik over te brengen aan de jonge vrouwen die ik ontmoet of met wie ik samenwerk. Tegenwoordig werk ik met mensen bij wie ik me goed voel en voor wie identiteit geen issue is. Net zoals identiteit ook niet alles is.

De winnaars van de verkiezingen van 9 juni – N-VA, MR en Vlaams Belang – zijn elk op hun manier tegen wat zij “wokisme” noemen. Hoe kijkt u naar het fenomeen en de reactie erop?
Kessas: Het wokisme is in hun handen een karikatuur geworden, een schrikbeeld. Het dient om mensen bang te maken, om het debat in de kiem te smoren. Maar je kan het ter discussie stellen van onrechtvaardige situaties niet reduceren tot een vierletterwoord. Het is belangrijk om werk te maken van meer gelijkheid en mensen bewust te maken van de risico's als een samenleving ongelijkheid laat gedijen. Ik heb een kind dat anders is. Is het beangstigend om specifieke aanpassingen op school of op het werk te eisen? Ik denk het niet. Als je het zelf meemaakt, kan je er niet langer de ogen voor sluiten. En het kan zelfs een kwestie van leven of dood zijn.

Hoezo?
Kessas: Toen mijn moeder in het ziekenhuis van Antwerpen aankwam om te bevallen van mijn oudere broer, werd ze gedwongen om dat zonder medische hulp te doen. Ondanks haar kreten om hulp kwam er niemand helpen. Mijn broer overleefde het niet. Daarom wilden mijn ouders niet langer in Antwerpen wonen, ze associeerden de stad met een immense pijn. Ik zal nooit weten of die slechte behandeling van mijn moeder tijdens haar bevalling te wijten was aan haar andere huidskleur en of ze het slachtoffer werd van het 'mediterrane syndroom' (het geloof dat mensen die uit het Zuiden komen hun symptomen overdrijven, wat leidt tot minder effectieve medische zorg, red.).
Ter nagedachtenis aan mijn broer heb ik een tekst aan hem gewijd in On ne s'excuse de rien !, een bundel samengesteld door Lisette Lombé, de huidige Dichter des Vaderlands. Ik weet niet wat het ziekenhuis heeft gedaan met het levenloze lichaampje van mijn broer. Bij gebrek aan een graf graveerde ik zijn geboorteakte en naam in het boekje: Nacer. Door dat soort gebeurtenissen ben je van bij het begin, en voor altijd, op je hoede.

Tegenwoordig werkt u veel samen met anderen. Les Grenades, uw podcast die naar de actualiteit kijkt vanuit een genderperspectief, is bijvoorbeeld het resultaat van een collectieve inspanning, net zoals uw website. Hebt u zich op andere momenten van uw carrière meer geïsoleerd gevoeld?
Kessas: Zeker. Het zusterschap en de solidariteit die uitgaan van het collectief geven me veel energie. Maar dat gevoel van eenzaamheid verlaat je nooit meer. Aan welke tafel ik ook zit, ik zal me altijd een vreemdelinge voelen. Aan de andere kant stelt die positie me in staat om dingen te zien die anderen niet zien. Dat afwijkende perspectief is de leidraad geweest voor al mijn documentaires.

Pas onlangs hebt u de camera op uzelf gericht en bent u begonnen uw familiegeschiedenis te vertellen. Waarom?
Kessas: Ik werk aan een documentaireversie van een podcast (Au nom de Safia, red.) over mijn tante, die net als ik Safia Kessas heette. De familielegende wil dat ze als heldin stierf tijdens de Algerijnse oorlog, maar de waarheid is veel duisterder. Het heeft tijd gekost om te begrijpen dat mijn familiegeschiedenis van belang was. De Algerijnse oorlog staat niet in de geschiedenisboeken die ik als student las. Het verleden van mijn ouders bestaat niet in de maatschappij, en dus houden velen zich gedeisd. Met een microfoon en een camera kan ik dat stilzwijgen doorbreken.

Sinds januari bent u door Bozar aangesteld om een aanvullende programmering bij de grote publiekstentoonstellingen te verzorgen. De eerste resultaten van uw werk zullen na de vakantie te zien zijn.
Kessas: Bozar organiseert in het najaar een tentoonstelling over een van de belangrijkste kunstenaarskoppels van de twintigste eeuw: Hans/Jean Arp en Sophie Taeuber-Arp. We bieden een podcast aan die geïntegreerd is in de tentoonstelling en gewijd is aan Sophie Taeuber-Arp. Daarin gaan we dieper in op de positie en onzichtbaarheid van vrouwelijke kunstenaars binnen een kunstenaarskoppel. Daarnaast nodigen we, samen met Tom Van de Voorde en onder impuls van de nieuwe directeur Christophe Slagmuylder, vooraanstaande figuren uit de kunst- en literatuurwereld uit om te spreken over het thema liefde in al zijn vormen, en dus ook die vormen die het verst buiten de traditionele patronen liggen. Kunstenaars leren de samenleving dat niets de verbeelding in de weg kan staan. Creativiteit stelt de mens in staat om stand te houden in moeilijke omstandigheden. Dat is in ieder geval waar ik me aan vastklamp.