Brussel kiest: ‘Het opkuisen van buurten blijft symptoombestrijding'

Dakloze drugsgebruikers in metrostations, steek- en schietpartijen, afval, verrommeling en straatintimidatie: het is er de afgelopen jaren niet bepaald op verbeterd. “Als je niet op verpaupering inzet, blijft het symptoombestrijding.”

Met wat voor ongemakken kampt Brussel allemaal? Een wandeling van Zuid naar Noord, de twee onveiligste stations van het land, kan die vraag scherpstellen. Dus nodigde BRUZZ onderweg Lucas Melgaço en Steven Debbaut uit, twee criminologen van de VUB.

De situatie aan het Zuidstation kwam in alle nationale media toen een Antwerps gezin er in de zomer van 2023 noodgedwongen moest overnachten, en beschreef hoe ze zagen dat er mensen werden overvallen en neergestoken. Onder felle media-aandacht volgde een grote ‘Operatie Opkuis’: de politie pakte rondhangende mensen zonder papieren, vaak met een drugsproblematiek, op en de omgeving werd – letterlijk – schoongemaakt. Een federaal en een gewestelijk langetermijnplan volgden. Zowel aan de kant van de Fonsnylaan als aan Horta ligt de omgeving er sindsdien merkelijk netter bij en de overlast daalde. Probleem opgelost?

“Een buurt opkuisen is heel zichtbaar,” zegt Lucas Melgaço bij aanvang van de wandeling. “Maar aan dakloosheid en drugsgebruik wordt niks wezenlijks gedaan. Het is ook tijdelijk: bedelaars keren graag terug naar een hub zoals een station. Mag ik wel even zeggen dat ik opkuisen een aanstootgevende woordkeuze vind? Het wil zeggen dat een bepaalde groep mensen hier niet mag zijn.”

“Vaak verplaatst het probleem zich gewoon,” voegt Steven Debbaut toe. Niet toevallig steeg het aantal daklozen in en rond het Hallepoortpark na de acties aan het Zuidstation. “Toch is het zinvol, je moét overlast bestrijden. Maar als je niet op verpaupering inzet, zit je met symptoombestrijding.”

Broken windows theory

We wandelen langs de overdekte straat naast het Zuidstation, waar tram 81 halt houdt. Achter de halte liggen twee matrassen, een hoop dekens en afval. Al is het veel minder dan de voorbije jaren, confronterend blijft het wel. Richting centrum botsen we op de eeuwige, rommelige metrowerken aan de Jamarlaan, met naast de blauw-gele panelen hoopjes sluikstort.

Hoe zit dat nu eigenlijk met die broken windows theory, die stelt dat een gebroken ruit mensen uitnodigt om ook andere ruiten in te slaan, en je daarom hard moet optreden tegen kleine vergrijpen zoals openbare dronkenschap en vandalisme, voor het escaleert.

“De theorie is heel intuïtief maar in werkelijkheid erg gecontesteerd,” zegt Melgaço. “Tussen verloedering en misdaad is er geen bewezen link. Toch is de theorie niet louter een fantasie. Op angst heeft het wel degelijk een impact.”

“Deze theorie draait opnieuw om het oppervlakkig opschonen,” vult Debbaut aan, “zonder dat het onderliggende probleem van armoede is opgelost”.

Intermezzo: arm Brussel

Op dat laatste wordt in Brussel wel degelijk ingezet. Er gaan miljoenen naar sociale huisvesting, armoedebestrijding, daklozenopvang, opleiding- en tewerkstellingsprojecten, naast OCMW-steun en andere uitkeringen. Toch lijkt de stad verder te verpauperen: zo nam het aantal daklozen sterk toe. Het aantal meldingen van drugsgebruikers in metrostations steeg tussen 2021 en 2022 met 70 procent.

“Een groot probleem is de omvang van de illegaliteit,” zegt journalist en Brusselkenner Pascal Verbeken. Het aantal mensen dat hier illegaal verblijft, wordt geschat op 50.000. “Elk jaar komen daar mensen bij: een permanente instroom van problemen, miserie en mankracht voor alles wat niet deugt, want door de armoede waarin die mensen leven, worden ze vaak gezocht om allerhande klussen uit te voeren, zoals dealen.”

Daarnaast zijn ook mensen die legaal in Brussel komen wonen structureel armer dan zij die vertrekken, bijvoorbeeld naar de Rand. Het leidt ertoe dat 28 procent van de Brusselse bevolking onder de armoederisicogrens leeft. In Vlaanderen is dat 8 procent, in Wallonië 15 procent.

“Een stad heeft geen onbeperkt incasseringsvermogen,” zegt Verbeken. “Aan het opvangen van problemen is een limiet. Dat moeten we toch eens met nuchterheid en zonder passie bekijken. De hefbomen voor migratie zitten vooral op Europees en Belgisch niveau. Onze genereuze sociale zekerheid trekt veel mensen aan. Maar zonder beperkingen daarop, zal het systeem inklappen. En dat zie je al een beetje in Brussel.”

Gate: de weg vooruit

Terug naar de straat. De criminologen stappen naar Gate, waar drugsverslaafden sinds 2022 in veilige omstandigheden kunnen gebruiken en verder worden geholpen. In de deuropening van het rijhuis roken enkele mensen een sigaret. De sfeer is kalm, zelfs nuchter te noemen. “Met dit soort projecten benader je drugsgebruik vanuit een gezondheids­perspectief,” zegt Debbaut enthousiast. “Deze mensen, die vaak met verschillende problemen tegelijk worstelen, hebben hulp nodig. Nergens ter wereld lukt het de overheid om drugsgebruik weg te werken via repressie. Gate haalt een kwetsbare groep van straat, met inbegrip van de overlast die ze soms veroorzaken. Ze gebruiken immers veiliger en je kan ze doorverwijzen. Dat er in Brussel nog ruimtes op komst zijn, kan ik alleen maar toejuichen.”

Volgende tussenstop: het Anneessensplein, waar eind april een schietpartij plaatsvond, een van de 29 al dit jaar. “Gek dat het plein zo met criminaliteit geassocieerd wordt,” zegt Melgaço. “Het heeft echt het design om gewoon gezellig te zijn, met banken, openbare toiletten, een goeie zichtbaarheid, horeca en winkels én videobewaking. Het heeft misschien meer met de ligging dan met het design van de plek te maken.”

En toch werden ook hier weer schoten gelost. “Het aantal schietpartijen nam de laatste jaren spectaculair toe omdat Brussel nog meer dan voorheen de logistieke hub voor cocaïne is geworden,” zegt Debbaut. “Cynisch genoeg neemt dat geweld ook tijdelijk toe als de politie doortastend optreedt,” zegt hij, “en het evenwicht op het terrein verstoort.” Zo week een bende rond het Vossenplein na politieacties op dat plein uit naar een naburige wijk. Daar kwam ze in concurrentie met de groep die er al actief en aanwezig was. Met een piek aan schietincidenten tot gevolg.

Al blijft de gewone Brusselaar – welja – buiten schot. “Die schietpartijen zijn spectaculair, maar ze raken de gewone bevolking niet,” zegt Melgaço. “Het risico om betrokken te worden, is echt wel minimaal. De angst komt vooral voort uit media-exposure.”

Spuugzat

“Dat is anders in Brazilië, waar ik vandaan kom. Daar slaat het drugsgeweld wel over op de gewone bevolking,” gaat hij verder. “Als je per ongeluk de verkeerde sloppenwijk inrijdt, kan dat echt gevaarlijk zijn. Dat gevoel heb ik hier niet, Brussel blijft al bij al een veilige stad. En als er iets gebeurt, is dat ook vaker in het geniep. Zo is mijn portefeuille vorige week gestolen, door zakkenrollers. In Brazilië gebeurt zoiets doorgaans onder bedreiging. Dat veroorzaakt meer angst en trauma.”

Het lijkt te kloppen, echt klagen over de schietpartijen, doen Brusselaars niet. Dat doen ze wel over de drugsverslaafden en hun openlijke gebruik in en rond metrostations. We trekken naar metrohalte IJzer, waar buurtcomités al verschillende keren radeloos bij de burgemeester aanklopten. De agressieve gebruikers, de menselijke uitwerpselen voor de deur, het openlijke dealen, het aangeklampt worden: de buurtbewoners zijn die ongemakken spuugzat.

Of zijn we, zoals Geert van Istendael zegt, overgevoelig voor dat soort taferelen? “Vlamingen hebben het moeilijk met de stad omdat ze niet weten wat een stad is, met alle chaos die erbij hoort,” liet hij zich in het BRUZZ tv-programma A la Carte ontvallen. Melgaço nuanceert: “Het openlijke, zeer zichtbare drugsgebruik veroorzaakt wel degelijk overlast.”

“En de politiek moét op die overlast reageren,” vult Debbaut aan. “Dat het hier zo traag gaat, kan te maken hebben met de Brusselse politiek: negentien burgemeesters, zes politiezones, het Gewest, de federale politie: dat is de georganiseerde verdeeldheid.”

Op het Antwerpsepoort-plein regent het intussen zachtjes. De voorbijgangers zetten er de pas in, enkele sjofel uitziende mensen vragen hen om wat geld, een vrouw bezet een hoek, de blik gericht op klanten, maar opnieuw is de sfeer – overdag – best oké.

Het leidt tot een andere cruciale vraag in het debat: is Brussel de voorbije vijf jaar onveiliger geworden? Minister-president Rudi Vervoort (PS) haalt het geregeld aan: bijna alle criminaliteitscijfers dalen net in Brussel. “Die trend zien we wereldwijd,” zegt Melgaço. “Terwijl overal ter wereld tegelijk het onveiligheidsgevoel stijgt. Dat noemen we de angstparadox. Waar die angst vandaan komt? Media, sociale of traditionele, spelen zeker een rol, bijvoorbeeld in hun aandacht voor schietpartijen,” aldus Melgaço. “Daarnaast ís dit grovere drugsgeweld in Brussel wel redelijk nieuw. Ik kan begrijpen dat dat angst opwekt.”

Femme de la Rue

Intussen zijn we bijna aan het Noordstation. “Met mijn studenten ga ik altijd naar de Aarschotstraat, als illustratie van een male centered-omgeving,” zegt Melgaço. “Voor de vrouwelijke studenten voelt de buurt veel onveiliger aan, onder meer omdat ze kunnen benaderd worden door de klanten van de sekswerkers daar.”

Melgaço maakt een punt. Als mannelijk gezelschap hebben we ons geen moment onveilig gevoeld. Ook ‘s avonds alleen naar huis wandelen vormt zelden een probleem. Vrouwen leven op dat gebied in een ander Brussel. Nafluiten, te dichtbij komen, beledigende opmerkingen, aangeraakt worden: het is schering en inslag. 88 procent van de Brusselse vrouwen werd al lastiggevallen op straat, bleek uit onderzoek van Stand Up Against Street Harassment, dat eind 2023 gepubliceerd werd. 95 procent voelt zich soms onveilig op straat. Eén op de drie Brusselse vrouwen wordt al eens achtervolgd, versus één op de vijf in heel België.

Die cijfers blijven al jaren constant, terwijl er net na de documentaire Femme de la Rue uit 2012 een verbetering merkbaar was. “Dat shockeffect is weggeëbd,” zegt documentairemaakster Sofie Peeters. “De sfeer op straat is weer zoals daarvoor. Let wel: er gebeurt heel wat. De vzw Blijf van mijn Lijf heeft intussen ongeveer duizend politieagenten opgeleid in hoe omgaan met slachtoffers. Daarnaast biedt de vzw training aan over hoe je als slachtoffer of omstander kunt reageren. En zijn er projecten bij de Stad Brussel over hoe je pleintjes vrouwvriendelijker kunt maken.”

“Het gedrag zelf is veel moeilijker om te draaien,” vervolgt Peeters. “Dat heeft ook meer met verpaupering dan met een oprechte versierpoging te maken. Die mensen reageren zich af, iemand die goed in z’n vel zit, doet zoiets niet. Daarom moet er fors meer geïnvesteerd worden in welzijn en straathoekwerk. Hoe beter een bevolking zich voelt, hoe lager de kans dat zich zoiets voordoet.”