Hoe een gestolen Afrikaans masker plots in Bozar te bezichtigen is

De expo IncarNations in Bozar over Afrikaanse kunst is sinds maandag een ritueel masker rijker. Het werd gestolen uit Angola, maar kwam weer bovendrijven via kunstverzamelaar Sindika Dokolo en het AfricaMuseum in Tervuren. Het masker is een van de vele werken die geroofd werden uit het Angolese Dundo Museum, en Dokolo wil ze terughalen. "We hopen dat Belgische eigenaars spontaan werken komen terugbrengen."

Het was een grote teleurstelling, toen de Congolese zakenman en kunstverzamelaar Sindika Dokolo in 2014 het Dundo Museum in Angola bezocht. Ooit bezat het museum duizenden kunstvoorwerpen van de Chokwe, een etnische groep in Angola, Congo en Zambia. Maar in de chaos van de Angolese burgeroorlog (1975-2002) werden de kunstschatten weggeroofd. Alleen de banalere gebruiksvoorwerpen bleven over.

“Ik was furieus,” vertelt Dokolo. “Wat een ironie, dat een zelfbewust land als Angola het uiteindelijk moest stellen met een museum van exotisme, zonder enige kunst. ‘Kijk eens hoe mensen hier vroeger leefden.’ Terwijl er zo’n ongelooflijk rijke culturele geschiedenis is van voor de Portugese kolonisatie.” En dus richtte hij de Dokolo Stichting op, met als missie: de kunstwerken terugbrengen naar het Dundo Museum.

Prins van Qatar

Chokwe-kunst is namelijk niet van de minste. De Prins van Qatar bood in New York ooit 15 miljoen dollar voor een zeldzaam Chokwe-beeld, zo doet de ronde in de kunstwereld. Een van de eerste experten om die waarde in te zien, was de Brusselse Marie-Louise Bastin, een inmiddels overleden emeritus-professor van de ULB. In 1961 publiceerde ze ‘Art Décoratif Tshokwe’, een overzichtswerk van de 300 belangrijkste Chokwe-stukken in het Dundo Museum, compleet met foto’s, serienummers en identiteitsbeschrijvingen.

Het boek is helaas zo goed als niet meer te vinden. Maar het AfricaMuseum in Tervuren, dat een uitgebreid archief herbergt, bezit wel nog alle gedetailleerde fiches van Bastin over het Dundo-museum. Met dank aan cruciale schakel Agnès Lacaille, onderzoeker bij Dokolo en oud-medewerkster van het AfricaMuseum, wordt het archief ontsloten en kunnen verschillende Chokwe-kunstwerken geïdentificeerd worden.

“Het AfricaMuseum betekende een belangrijke hulp in onze zoektocht,” getuigt Lacaille. “De scans van de fiches zijn niet alleen integraal bewaard, ze bevatten soms ook aanwijzingen over hoe het werk in Angola verdwenen is en waar het later nog was opgedoken op de kunstmarkt tussen 1980 en 2000.”

Ondertussen zijn 15 werken weer terecht, na een zoektocht via kunsthandelaars, veilingen en verzamelaars. De Dokolo Stichting hanteert een scherpe onderhandelingsstrategie. Ofwel kopen ze het stuk aan de aankoopprijs van de eigenaar, die vaak een stuk lager ligt dan de huidige marktwaarde, ofwel gaan ze naar de rechtbank. Aangezien het om museumroof gaat, staat de Stichting juridisch stevig in haar schoenen. Het resultaat is dat de eigenaar de terugbetaling meestal aanvaardt.

Symbolisch

Dertien Chokwe-werken zijn ondertussen al teruggebracht naar Angola, de overige twee zijn nu te bezichtigen in Bozar. Het gaat om een vliegenmepper en het bewuste Chokwe-masker. Dat laatste was twee jaar geleden al gelokaliseerd, maar het terugkrijgen had wat voeten in de aarde. Pas begin juli aanvaardde de eigenaar de vergoeding en kreeg de stichting het werk in haar bezit.

Het masker werd gebruikt tijdens het mukandaritueel van de Chokwe, een ceremonie om de overgang van jongen naar man te vieren. Het beeldt een Cihongo uit, een voorvader en leider.

“Wat mij betreft is dit niet hét grote meesterwerk. In andere collecties vind je mooiere versies,” zegt Julien Volper, conservator van het AfricaMuseum. “Maar de symbolische waarde hiervan is erg belangrijk, namelijk dat het gestolen kunstwerk terugkeert naar het oorspronkelijke museum. Daarom zijn wij ook al langer bezig met bijvoorbeeld het terughalen van gestolen kunstwerken uit Congolese musea.”

Interpol

De zoektocht naar Chokwe-kunst nog lang niet ten einde. Er zijn nog honderden werken vermist. Zo’n 50 andere artefacten zijn wel geïdentificeerd doordat ze recent opdoken op de kunstmarkt, maar konden nog niet allemaal getraceerd worden. Voor de 15 belangrijkste werken werd zelfs de internationale politiedienst Interpol ingeschakeld, dat een aparte dienst heeft voor kunstroof.

De Dokolo Stichting werkt daarnaast aan een grote database, waarin eigenaars en handelaars kunnen nagaan of hun bezit eigenlijk toebehoort aan het Dundo Museum. In afwachting daarvan kan je in Bozar al een hele wand bezichtigen met foto’s en fiches van de vermiste werken. “We weten dat sommige Chokwe-kunst bij Belgische eigenaars zit. Hopelijk zien zij de fiches en komen ze spontaan werken terugbrengen,” zegt Dokolo.

“De tijden zijn veranderd,” vervolgt de zakenman. “Roken op een vliegtuig zal nooit meer mogen. Kunst verkopen die uit een Afrikaans museum is geroofd, ook niet meer. We hopen dat de eigenaars die morele verandering inzien en uit eigen beweging hun werken komen terugbrengen.”

Afrikaanse bewustwording

En ook voor de inwoners van Angola moet de hele missie voor bewustwording zorgen. “Op grote billboards in Angola hebben we ‘wanted’-affiches geplaatst, met foto’s van enkele werken en hun prijs. In onze kapitalistische wereld beseffen mensen pas door dat bedrag wat die kunst eigenlijk waard is,” betoogt Dokolo.

“We hebben een cultuur om trots op te zijn. Afrikanen moeten dat beseffen. Het continent zal nog een grote economische groei krijgen, maar tot nu toe blijft het arm. Pas als Afrikanen zich bewust worden van hun rijke cultuur en verleden, zal die groei ook henzelf ten goede komen.”