Sheida Soleimani stelt tentoon in Brussel: ‘Een gebaar van zorg is een daad van verzet’

Enkele haarlokken die uit een hijab dwarrelden, leidden in Iran tot de dood van Mahsa Amini. Voor de Iraans-Amerikaanse kunstenares, activiste en wildlife rehabilitator Sheida Soleimani is het een echo van de verhalen waarmee haar ouders haar vroeger te slapen legden en ze vandaag haar opstandige en zorgzame artistieke praktijk dooradert.

“Werk maken lijkt vandaag zo onbeduidend,” vertrouwt de Iraans-Amerikaanse kunstenares en activiste Sheida Soleimani op 4 oktober toe aan haar Instagram, “maar het is zowat het enige wat ik kan doen … en daarom maakte ik dit. Voor Jina, die nog onder ons had moeten zijn.” Het begeleidende beeld, dat deel zal uitmaken van Sheida Soleimani’s tentoonstelling Credible threats bij Harlan Levey Projects 1050, leest in deze troebele tijden als een heidens altaar, een levende herinnering die voor eeuwig op kantelen zal staan naar het gekende verleden of een nieuwe toekomst. Een van het internet geplukte foto toont de rechterarm van Mahsa ‘Jina’ Amini. Over haar hand, die uitloopt in gelakte vingernagels, hangt een sluier. Vlammen branden gaten in de stof. Het vuur dat vandaag uit duizenden kelen klinkt? Of het vuur dat die stemmen brutaal poogt te smoren? Daarrond roze CT-scans van een ingeslagen schedel (“in weerwil van officiële berichten de reden van Mahsa Amini's overlijden”) en prints van wat eruitziet als echografieën van kinderen in de knop.

“Ik kijk graag naar een mooi portret of een foto van een zonsondergang,” vertelt Sheida Soleimani vanachter haar computer in Providence, Rhode Island, “maar dat zijn niet de beelden die in mij de grootste interesse losmaken. Uiteindelijk blijven het gewoon foto’s, gestileerde versies van iets waarvan ik al weet dat het bestaat.” Sheida Soleimani reikt met haar werk, dat zich afwikkelt in fotografie, film, sculptuur en performance, ver voorbij de foto als “zogezegde afbeelding van de werkelijkheid.” Veel verder, veel dieper. Haar “portretten”, “stillevens” en “tableaus” zijn visuele registraties van sets die stoelen op doorwrocht onderzoek en die ze in haar studio ontwerpt en samenstelt uit met betekenis opgeladen, leeggemaakte en heropgeladen objecten, props, verknipte archiefbeelden uit pers en van social media, en soms ook echte, gemaskerde lichamen.

Het zijn beelden die als een grotesk geheugen ontspringen aan de gewelddadige geschiedenis van de fotografie en de subversieve ziel van collage, en die thematisch verankerd zijn in de troebele geopolitieke powerplay tussen het Westen en het olierijke Midden-Oosten, tussen macht en zorg, tussen meedogenloze regimes en hun ecologische en menselijke fall-out. En die in alle fragmentaire complexiteit, gelaagdheid en weerspannigheid misschien nader komen tot de ziel die onder het oppervlak der dingen woelt dan wat een ‘gewone foto’ kan blootleggen.

STILLEVENS
Waar ze die fascinatie voor kunst en de drang om aan het medium zelf te morrelen vandaan heeft, is Sheida Soleimani een raadsel. “Ik heb er al veel over nagedacht, maar een echt antwoord heb ik niet,” vertelt ze. “Mijn moeder heeft me wel veel creatieve vaardigheden bijgebracht. Ik heb haar altijd kunst zien maken. Ze schilderde, tekende op papieren tafellakens in restaurants. We verzamelden stenen en veren, droogden bloemen. En omdat ik de populaire American Girl-doll, die al mijn klasgenoten hadden, niet kreeg, groeven we samen klei op uit de achtertuin om er zelf poppen van te maken, die zij dan in de oven afbakte. Maar een carrière-optie was kunst nooit. Creatief zijn was hooguit iets wat je leven kleur gaf. Totdat ik als tiener, geen idee waarom, een fototoestel vastnam en geïntrigeerd raakte door wat ik zag als ik door de lens naar de wereld keek. Ik heb die camera niet meer losgelaten.”

“Eerst trok ik de wereld in, ging foto’s maken van vervallen ruimtes in verlaten fabrieksgebouwen. Tot ik besefte dat die beelden er misschien wel cool uitzagen, maar dat ik in essentie gewoon ruin porn maakte. Dat ik niets deed met het besef dat een foto geen afbeelding van de werkelijkheid is, maar een gestileerd beeld, afhankelijk van hoe je kadreert of waar je je lens op richt. En dat ik gewoon meeging in de taal rond fotografie, van het scherpstellen, het richten van de camera, het schieten van beelden, het nemen van foto’s.” Van die lens dick that penetrates the world non-consensually, zoals ze de fotografie ooit noemde.

“En ik wilde een consensuele praktijk uitbouwen, commentaar in mijn beelden krijgen. Daardoor ben ik sets en diorama’s en stillevens gaan bouwen, foto’s gaan construeren met beelden en objecten die opgeladen waren met betekenis, zoals de Nederlandse vanitas-schilderijen, waar een doodshoofd dood betekent, een granaatappel vruchtbaarheid en een sinaasappel succes. Dat alles ging ik gebruiken om gelaagde verhalen te creëren en vertellen.”

“Wat fotografie kan doen en wat het niet vaak genoeg doet, is het perspectief veranderen, het op zijn kop zetten. Door codes te switchen, door van bepaalde objecten de aura’s te veranderen, aan te passen hoe ze zijn en handelen, halen we dan de context weg of voorzien we ze net van een alternatieve manier van leven? Kunst wordt voor mij pas interessant als ze objecten en de wereld waarin die bestaan transformeert. Dat is het werk dat echt aan me trekt en me dwingt om ermee te interageren, me af te vragen: waarom herken ik dit object zoals ik doe? Hoe ben ik geconditioneerd? En hoe kan ik herkalibreren hoe ik iets zie?”

WILDLIFE
Het beeld compliceren is de kijker impliceren voor Sheida Soleimani. Zoals ze doet met Mahsa, het composietbeeld dat ze maakte over en opdroeg aan de 22-jarige Iraanse, die op 16 september het leven liet nadat ze drie dagen eerder hardhandig door de zedenpolitie in Teheran werd gearresteerd, . Haar dood – “zeg maar moord,” benadrukt Sheida Soleimani, nadat haar naar The Boston Globe ingestuurde opiniestuk “werd gecensureerd, gepolijst tot iets wat beleefder was dan ik wilde zijn” – bracht wereldwijd straatprotesten op gang die tot vandaag aanhouden. Een paar haarlokken die uit haar hijab dwarrelden, verenigen nu al weken dood en hoop, rigide controle en grenzeloze woede, angst en droefenis, onderdrukking en verzet, jeugd en toekomst. Sheida Soleimani’s beelden vertellen die hele, hybride, versplinterde verhalen.

En bedden het zo in in een praktijk van zorg. “Dat maakt de kern uit van mijn werk, ja, op zoveel manieren,” vertelt ze. “Zorg slaat dan niet alleen op de schendingen van mensenrechten, de milieu-impact door corrupte regimes waarrond ik thematisch cirkel. Door dit werk te maken, draag ik misschien ook zorg voor die mensen die het zwijgen zijn opgelegd. In die zin is een gebaar van zorg ook een daad van verzet.”

“Kan je het hok daar zien?” vraagt Sheida Soleimani, terwijl ze haar camera op de grond net naast haar bureau richt. “Daarin zit sinds vanochtend een vogel, die gestrand was op een snelwegbrug. Ik heb mijn auto aan de kant van de weg geparkeerd, ben overgestoken, heb een handdoek over hem gegooid en hem mee naar huis genomen. Na ons gesprek geef ik hem medicijnen.”

Het is niet de eerste keer dat Sheida Soleimani zich ontfermt over een dier dat verstrikt raakt in het laagje wereld dat de mens over de natuur legt. Als federally licensed wildlife rehabilitator, een van de weinige in de stad, heeft ze haar kelder getransformeerd tot een heuse wildlife clinic waar onophoudelijk dieren, vooral vogels, belanden – afgelopen zomer telde ze er eens 29 op één dag.

“Het is door ons toedoen dat ze hier belanden,” vertelt ze. “Ze vliegen tegen een gebouw, raken verstrikt in visdraad, worden aangereden door een auto, allemaal dingen die in de pure natuur, hoe die er dan ook zou mogen uitzien, niet gebeurd zouden zijn. Tegenover die gewonde, gekwetste dieren, sta ik in een positie van verantwoordelijkheid en van macht. Een positie die ik niet wil maar moet bekleden. Ik word hun voogd, hun zorgverlener, en moet in die hoedanigheid beslissingen nemen. Draag ik goed zorg voor hen? Leid ik ze naar het juiste pad op weg naar herstel? En als ik voel dat ik niet anders kan dan hen te euthanaseren, houd ik dan voldoende rekening met hun levenskwaliteit? Hadden ze zelf niet liever voortgeleefd? Het zijn waanzinnige keuzes en vragen, maar ze zijn essentieel. Zoals wij vanuit een positie van macht zorg horen te dragen voor die dieren die door ons toedoen lijden, met alle ethische vragen van dien, zo heeft een overheid ook zorg te dragen voor haar mensen.”

KAMELENRUG
En dat gebeurt in het Iran van vandaag niet. “We vangen stukjes en beetjes op van de toestand daar,” vertelt Sheida Soleimani als ik haar vraag naar wat vandaag, bijna twee maanden na de dood van Mahsa Amini, een onontkoombaar onderwerp is. “Het internet is afgesloten, maar heel soms slagen mensen erin om door de filters te breken. Het meeste nieuws haal ik bij Iraanse nieuwsstations en live leak videos die op de een of andere manier toch in circulatie raken. En ze zijn verschrikkelijk. (Wordt even stil) Het zijn verschrikkelijke beelden. Mensen worden aangevallen, beschoten, gedood in de straten. Er zijn parkeergarages waar studenten als schapen in worden samengedreven en simpelweg afgemaakt. Hun lichamen blijven er gewoon liggen. Het is een bloedbad, een slachting. Er is een totaal gebrek aan respect voor het leven. Het is waanzinnig.”

“En eerlijk, ik weet niet wat er nog gaat gebeuren. Dat is de grootste angst vandaag. De meeste Iraniërs delen het geloof dat het regime moet gaan, maar is dat überhaupt mogelijk? En wat komt ervoor in de plaats? Wie duikt er in dat machtsvacuüm? En dat zijn vragen die nog losstaan van de angst voor wat er met jezelf kan gebeuren als je naar de protesten gaat. Wat als je een gezin te voeden hebt en niet meer terugkeert. Protesteren is geen luxe.”

Vandaag zijn het jonge vrouwen die in de frontlinie staan, vertelt Sheida Soleimani, en nemen de mannen de ondersteunende rol op zich. “Het vloeit op haast natuurlijke wijze voort uit de zorgrollen die ze geacht worden op te nemen. Het bemoederen en opvoeden van kinderen, het zorgen voor je gezin, dijt uit naar de bredere gemeenschap en de samenleving. Die last komt op de schouders van die jonge vrouwen terecht en ze dragen die ontzettend mooi en waardig.”

“De moord op Mahsa Amini was the straw that broke the camel’s back,” zegt ze over de protesten die nu de straten vullen en zelfs uitwaaieren naar de wereld buiten Iran. “Deze gebeurtenis mobiliseert mensen, ze zijn het zat. Iran heeft een lange geschiedenis van protesten, je had de Green Revolution in 2009 na de gemanipuleerde verkiezingen, de opstand in 2019, vooral in de werkende klasse, toen de voedselprijzen de hoogte in schoten… Elke keer duurden die een paar weken tot een maand en dan doofden ze uit. Verandering gaat traag, en dit is een slow build. Maar dit keer is het anders, omdat de social media, die al in 2009 in het spel kwamen, nu nog meer van tel zijn, én omdat het vizier gericht is op goed vijftig procent van de bevolking: vrouwen, en vooral jonge vrouwen, die weten wat er in westerse samenlevingen speelt, die andere landen in het Midden-Oosten progressiever zien worden op het vlak van vrouwenrechten en zelf niets zien in hun toekomst. En nu moeten ze oudere en andere stemmen proberen te betrekken en je merkt dat daar verdeeldheid heerst. Dat mensen die al eens door dat trauma zijn gegaan nu weigerachtig staan tegenover deelname. En tegelijk zijn er ouders en grootouders die in 1979 al op straat kwamen en zich nu solidair tonen.”

BEDTIJDVERHALEN
Die solidariteit komt ook bovendrijven in de ouders van Sheida Soleimani, die in de jaren 1980, na de Iraanse Revolutie en traumatische episodes van vervolging, gevangenschap en marteling naar de Verenigde Staten vluchtten. “Ze hebben elkaar ontmoet in het ziekenhuis. Mijn vader was een arts, mijn moeder een verpleegster, die allebei heel erg bezig waren met die idee dat de machthebber, of dat nu de sjah of de ayatollah was, geen zorg droeg voor iedereen in de samenleving. Zoals de Koerden, bijvoorbeeld. Heel vroeg na hun huwelijk gingen ze vrijwilligen in een veldhospitaal in Koerdistan dat geleid werd door een groep marxistische guerillastrijders. Elders kon je als Koerd niet terecht voor medische zorgen in Iran. Mijn moeder heeft gewerkt met heel wat mensen, die verschillende mentale en fysieke kwalen hadden. Ze heeft zelfs een tijdje gewerkt in een lepragesticht. Ze heeft me daar veel over verteld toen ik opgroeide. Vroeger dacht ik zelfs dat niet de boogeyman of de duivel zich onder mijn bed verstopte, maar lepra. Wist ik veel.” (Lacht)

“Mijn eerste bedtijdverhaaltjes gingen over hun levens en wat ze hadden meegemaakt. In zekere zin was het therapie voor hen. En ze wilden dat ik wist waar zij vandaan kwamen, waar ik vandaan kom, en hoe ik nooit in staat zal zijn om ‘ons’ land te bezoeken zoals zij het ooit hebben ervaren. Dus het was ook het doorgeven van de orale geschiedenis. Wat ik nu probeer in nieuw werk te steken. In december 2021 heb ik de eerste foto van die reeks over mijn ouders gemaakt. Het is een traag project, ik heb intussen nog maar tien foto’s gemaakt, maar misschien is dit een project waar ik de rest van mijn leven mee vul. Hoofdstuk per hoofdstuk.”

“Mijn ouders reageren heel verschillend op de situatie in Iran,” vertelt Sheida Soleimani. “Mijn moeder reageert, door haar gevangenschap en marteling, traumatisch. Ze wil op de hoogte zijn en hoopt dat er iets zal veranderen, maar het cynisme neemt soms de overhand. Dat is het vreselijke, dat dit al zo vaak is gebeurd dat het iemands optimisme onderuithaalt, dat een brutale overheid de geest en ziel van haar bevolking kan verpletteren. Mijn vader daarentegen, tja, hij is nog heel erg de marxistische revolutionair die hij ooit was. (Lacht) Het opiniestuk voor The Boston Globe was trouwens zijn idee. Elke dag stuurt hij video’s en artikels door, hij denkt na over de beweging en de juiste manier om de dingen aan te pakken. In zekere zin is het bijna alsof ook hij niet is verouderd sinds 1979. Al erkent hij wel dat hij vandaag een 70-jarige man is en dat dit niet zijn beweging is.”

ALADDIN EN HALLOWEEN
“Opgroeien als hun kind in Ohio, in een christelijke suburb in de Bible Belt, waar mensen het Midden-­Oosten associeerden met Aladdin en pofbroeken en ik al heel snel doorhad dat ik anders was dan de andere kinderen, heeft me erg doen nadenken over taal, beeldend of letterlijk, over andersheid, en over de bruggen die ik kon bouwen.”

“Toen mijn vader naar de States kwam, in 1985, had hij geen geld, niemand om hem te helpen acclimatiseren, op een andere Iraniër na die toevallig in dezelfde stad woonde. Hij kwam er terecht in een appartement in een ruwe buurt. Hij herinnert zich nog goed dat hij op een bepaald moment een machinegeweer hoorde vuren en zich onder het bed verstopte, omdat hij dacht dat de overheid hem kwam vermoorden. Dat was het vuurwerk van 4 juli, de nationale feestdag.”

“Dat zijn fracturen in een identiteit. Maar het heeft mijn ouders nooit aangezet om te assimileren. Ze schreven zich niet in in de Amerikaanse ideeën en idealen. Terwijl iedereen kerst vierde, hing bij ons de Halloween-versiering nog op, dat feest ter ere van de duivel. (Giert het uit) En ik zet die traditie voort. Het waren voor mijn vader kleine dingen om weerstand te bieden, die het leven er weliswaar niet makkelijker op maakten. Maar ik neem het hem niet kwalijk. Omdat het mij op jonge leeftijd deed beseffen dat ik verschillend was, een ander. Dat in plaats van assimilatie als tactiek in te zetten, als camouflage, wat mijn zus deed na 9/11, weerspannigheid ook een mogelijkheid is.”

“En zo vertelde ik op aanraden van mijn vader op school dat hij backgammon speelde met Saddam Hoessein, terwijl ons huis met wc-papier werd bestookt, mensen tegen onze deur aan pisten en eieren wierpen naar onze auto. Het was comic relief, het waren coping-mechanismes, manieren om je anders-zijn te vieren en to push back. ”

In die weerstand schuilt ook de kracht van Sheida Soleimani's artistieke praktijk. In de grillige, veelgelaagde hybriditeit werpt ze een dam op tegen wat zich eenstemmig, zuiver en rigide opdringt. Zoals de traditie van de collage. “You’re spot on! Collage creëert de mogelijkheid om de dingen, zoals ze in de werkelijk worden geacht te bestaan, te veranderen, ze aan te passen. In die zin kan het een activistische praktijk zijn. Kijk naar de dadacollages van Hannah Höch, hoe ze de Weimar-politici verknipte, onthoofdde en aan kapotte machines hing, om ze in al hun nutteloosheid te tonen. Als commentaar.” Een proteststem die in staat is de werkelijkheid te veranderen. “Of toch enkele geesten, misschien ...”

SHEIDA SOLEIMANI: CREDIBLE THREATS
12/11 > 17/12, Harlan Levey Projects 1050, hl-projects.com